Verbos

Un verbo expresa a execución ou o cesamento dunha acción (correr, parar), unha relación (ter, perder) ou un estado (derreterse). En elefen, os verbos non cambian a súa forma para indicar, por exemplo, os tempos ou os modos. No seu lugar utilízanse adverbios, especialmente as tres partículas preverbales ia, va e ta. Un verbo pode usarse como un substantivo sen facer cambios.

Tempos

O futuro fórmase con va (unha palabra de orixe francesa). Os tempos do pasado, incluíndo o perfecto e o pluscuamperfecto, fórmanse con ia (que procede do chabacano). Estes son os adverbios especiais que preceden ao verbo. O tempo presente non ten ningunha marca:

• Me canta. – Canto.
• Me va canta. – Cantarei / Vou cantar.
• Me ia canta. – Cantei / Cantaba / Estaba a cantar / Cantara.

Nas narracións a miúdo descríbense sucesos que ten lugar no pasado (ou nun pasado imaxinado) cuxa localización no tempo non é motivo de preocupación para o lector. En tales casos pode omitirse o ia.

O elefen non distingue os aspectos perfecto e imperfecto do verbo (por exemplo: «comín», «adoitaba comer», «comín», «comera»). Con todo, pódese aclarar facilmente a secuencia temporal de dúas accións marcando a primeira con ja (“xa”):

• Cuando tu ia encontra nos, nos ia come ja. – Cando nos atopamos, xa comeramos.
• Si tu reveni doman, me va fini ja la labora. – Se volves mañá, (xa) terei acabado o traballo.
• Sempre cuando me ateni la fini de un capitol, me oblida ja la titulo. – Cada vez que chego ao final dun capítulo, (xa) esquecín o título.

Hai outras formas de aclarar a secuencia temporal:

• Me ia come ante aora. – Comín antes de agora.
• Me ia come plu temprana. – Comín antes.
• Me ia fini come. – Terminei para comer.
• Me va come pronto. – Vou comer pronto.
• Me comensa come. – Empezo a comer.
• Me va come pos acel. – Vou comer despois diso.
• Me va come plu tarda. – Vou comer máis tarde.
• Me ia abitua come en la note. – Adoitaba comer na noite.
• Me ia come abitual en la note. – Adoitaba comer na noite.

O elefen ten tamén ta, unha partícula facultativa (que vén do crioulo haitiano) e que pode utilizarse para indicar que algo é irreal ou imaxinario, hipotético ou simplemente posible ou desexable. Unha frase con ta aborda unha realidade alternativa. Nas frases que comezan por si, “ta” engádese á oración principal, pero xeralmente omítese a oración subordinada que comeza por si – pero o seu emprego non está prohibido. O uso de ta pode suxerir un futuro menos probable que un que usa va. Tamén se pode utilizar ta para indicar unha petición educada. Pode usarse en varias situacións que en moitos idiomas utilizan un modo condicional ou subxuntivo:

• Si me ta rena la mundo, cada dia ta es la dia prima de primavera. – Si gobernara el mundo, todos los días serían el primer día de la primavera.
• Si lo no esiste, on ta debe inventa lo. – Se non existise, terían que inventalo.
• Si tu canta, me va escuta. – Se cantas, escoitarei.
• Si tu va canta, me va escuta. – Se vas cantar, vou escoitar.
• Si tu canta, me ta escuta. – Se cantas, escoitareiche.
• Si tu ta canta, me ta escuta. – Se cantases, escoitaríache.
• Me duta ce tu ta dise acel. – Dubido que dixeses iso.
• Tu ta dona la sal, per favore? – Poderías pasarme o sal, por favor?

En xeral, só se pode utilizar unha partícula preverbal va, ia ou ta con cada verbo. A única excepción é ia ta, que ten o mesmo significado que o condicional perfecto nas linguas romances e «would have» en inglés. Un exemplo é un comentario gracioso de Richard Nixon:

• Me ia ta es un bon pape. – “I would have made a good Pope.” – Tería sido un bo papa.

Imperativo

O imperativo, ou a forma verbal de dar ordes, non se marca. Diferénciase do presente pola omisión do suxeito. O suxeito será normalmente tu ou vos, é dicir a persoa a quen se dirixe. Utilízase ta ce se o suxeito debe mencionarse:

• Para! = Detéñase!
• Pardona me. – Desculpe / Síntoo.
• Toca la tecla de spasio per continua. – Pulse a tecla de espazo para continuar.
• Vade a via, per favore! – Por favor, vaiche!
• Ta ce tua rena veni! – Que veña o teu reino!
• Ta ce nos dansa! – Imos bailar!

Negación

Os verbos néganse co adverbio no, que precede tanto ao verbo como a va, ia ou ta:

• Me no labora oji, e me no va labora doman. – Non traballo hoxe, nin vou traballar mañá.
• El no ia pensa ce algun es asi. – Non cría que houbese alguén aquí.
• No traversa la strada sin regarda. – Non cruces a rúa sen mirar.

Participios

Un participio é un verbo que se usa como adxectivo ou adverbio. Os verbos forman participios activos (xerundios) con -nte, e participios pasivos con -da. Pódense usar tamén como substantivos. O participio activo implica tamén unha acción en curso, mentres que o participio pasivo suxire que a acción sucedeu no pasado:

• Un ruido asustante ia veni de la armario. – Un ruído aterrador veu do armario. (adxectivo)
• La om creante scultas es amirable. – O home creando esculturas é admirable. (adxectivo = la om ci crea scultas)
• El ia sta tremante en la porta. – Quedou tremendo na porta. (adverbio)
• Nos ia colie tota de la composantes. – Recollemos todos os compoñentes. (substantivo)
• Per favore, no senta sur la seja rompeda. – Por favor, non sente sobre a cadeira rota. (adxectivo)
• El ia leje xocada la reporta. – Leu o informe conmocionado. (adverbio)
• Sua novela va es un bonvendeda. – A súa novela será un éxito de vendas. (substantivo)

O participio activo pode ter un obxecto. Ademais, pódese utilizar como complemento do verbo es para transmitir unha idea de progresión:

• Me es lenta asorbente la informa. – Estou a absorber aos poucos a información.
• Me no ia disturba tu, car tu ia es laborante. – Non che molestei, porque estabas a traballar.

Unha construción de participio é a miúdo innecesaria, xa que hai outras formas de expresar este significado:

• Me asorbe lenta la informa. – Estou a absorber aos poucos a información.
• Vade a via, me labora! – Vaiche, estou a traballar!
• Me continua come. – Continuo comendo.
• Me come continual. – Como continuamente.
• Me come tra la dia intera. – Como durante todo o día.

O participio pasivo pódese utilizar como complemento dos verbos es ou deveni para dar un sentido pasivo. Par (“por”) introduce o axente dunha acción pasiva:

• Esta sala ia es pintida par un bufon. – Esta habitación foi pintada por un pallaso.
• La sala deveni pintida. – A habitación está a ser pintada.
• Acel ponte ia es desiniada par un injenior famosa. – Esa ponte foi deseñado por un enxeñeiro famoso.
• Lo ia deveni conoseda ce el ia es un om perilosa. – Sóubose que era un home perigoso.

Unha oración activa con on ou algun como suxeito é a miúdo unha alternativa elegante a unha oración pasiva:

• On pinti la sala. – A habitación está a ser pintada.
• On no sabe cuanto persones teme aranias. – Non se sabe cantas persoas teñen medo ás arañas.
• Algun ia come lo. – Alguén llo comeu.

  * O participio activo de es é esente:

  • Esente un bufon, el ia senta sur la seja rompeda. – Como era un pallaso, sentou sobre a cadeira rota.

  Transitividade

  Un verbo transitivo é un verbo que pode estar seguido directamente por un grupo nominal (un obxecto), sen preposición. Un verbo intransitivo non ten obxecto. Por exemplo:

  • Me senta. – Estou sentado. (senta é intransitivo)
  • La patatas coce. – As patacas están a cocerse. (coce é intransitivo)
  • El usa un computador. – Ela usa unha computadora. (usa é transitivo)
  • Los come bananas. – Están a comer plátanos. (come é transitivo)

  A transitividade en elefen é flexible. Por exemplo, se se agrega un obxecto despois dun verbo intransitivo, o verbo vólvese transitivo. Desde un punto de vista semántico, o obxecto corresponde ao suxeito intransitivo, e o verbo quere dicir agora «causa que (o obxecto)…».

  • Me senta la enfantes. – Sinto aos nenos. (= Me causa ce la enfantes senta)
  • Me coce la patatas. – Cociño as patacas. (= Me causa ce la patatas coce)

  O obxecto dun verbo transitivo pode omitirse se é obvio a partir da situación ou o contexto:

  • El canta un melodia. – Está a cantar unha melodía. > El canta. – Canta. (= El canta alga cosa)

  Cando o obxecto dun verbo e o suxeito son a mesma cousa, pódese utilizar un pronome reflexivo como obxecto:

  • Me senta me. – Síntome. (= Me deveni sentante)
  • La porte abri se. – A porta ábrese. (= La porte abri – pero facendo fincapé que ninguén parece abrila ou que parece que ela se abre soa)

  E para precisar que un verbo está en forma transitiva, pódense utilizar expresións como fa ou causa:

  • Me fa ce la enfantes senta. – Fago sentar aos nenos. (= Me senta la enfantes)
  • Me causa ce la fango adere a mea botas. – Fago que o barro se adhira ás miñas botas. (= Me adere la fango a mea botas)

  Nalgúns idiomas o suxeito dun verbo transitivo pode ter un complemento. En elefen, utilízanse outras construcións:

  • Los ia eleje el a presidente. – Elixírono como presidente. (preposición que indica un resultado)
  • Me ia pinti la casa a blanca. – Pintei a casa de branco. (preposición que indica o resultado)
  • Me ia fa ce el es felis. – Fíxenlle feliz. (proposición nominal)
  • El ia dise ce me es stupida. – Díxome que eu era parvo. (proposición nominal)

    * A única excepción é o verbo nomi (chamar/citar), e considérase como unha aposición:

    • La esplorores ia nomi la rio la Amazon. – Os exploradores chamaron ao río o Amazonas. (= déronlle o nome de Amazonas)

    Verbos con suxeitos

    Cada verbo finito ten en elefen un suxeito, mesmo se só é un pronome impersoal.

    Nalgúns idiomas, omítese o suxeito dos verbos que se relaciona co clima ou o estado de ánimo xeral. En elefen úsase lo:

    • Lo neva. – Neva.
    • Lo va pluve. – Choverá.
    • Lo es tro calda en esta sala. – Fai moita calor nesta habitación.
    • Lo es bon – Iso é bo.

    Do mesmo xeito, cando o suxeito real é un sintagma nominal, tras o verbo úsase lo antes do verbo:

    • Lo pare ce tu es coreta. – Parece que tes razón.
    • Lo es importante ce me no oblida esta. – O importante é que non se me esqueza.

    Co verbo es, cando o suxeito é un pronome (do tipo el, lo, ou los) seguido dunha proposición relativa, pódese colocar a proposición relativa ao final da frase, e usar lo como pseudo-suxeito de es:

    • Lo es me ci ama Maria. = O que ama a María son eu. – son eu o que ama a María.
    • Lo es Maria ci me ama. = A que ama é María. – É María a que me ama.
    • Lo es la bal blu cual me ia perde. = É a pelota azul a que perdín. = A pelota azul é o que perdín.

    Utilízase on ave para indicar que unha cousa existe ou está presente:

    • On ave un serpente en la rua. – Hai unha serpe no camiño.
    • On no ave pexes en esta lago. – Non hai peixes neste lago.
    • On ave multe persones asi oji. – Hai moita xente aquí hoxe.

    Verbos usados como substantivos

    En elefen pódese usar un verbo como substantivo de dúas formas: o infinitivo e o substantivo verbal. Ambos usan o verbo sen modificar.

    O infinitivo introduce unha clase especial de proposición nominal, chamada «proposición infinitiva», cuxo significado é como unha proposición introducida por ce. O infinitivo continúa sendo un verbo, capaz de ser seguido por adverbios e un obxecto, e de negación pola palabra no, posta diante del. É importante remarcar que non acepta suxeito ou un indicador de tempo ou estado de ánimo.

    O uso máis común dunha proposición infinitiva é como obxecto doutro verbo. Os suxeitos de ambos os verbos son usualmente o mesmo, pero poden ser diferentes se o significado o suxire, como no exemplo con proibi debaixo:

    • Me espera ariva ante tua parti. – Espero chegar antes da súa saída.
    • Me ia gusta multe escuta oji mea musica. – Gustoume moito escoitar a miña música hoxe.
    • On pote nunca spele coreta mea nom. – As persoas nunca poden deletrear o meu nome correctamente.
    • El teme no velia en la matina. – Ten medo de non espertarse pola mañá.
    • La empleor proibi come sanduitxes en la ofisia. - O empregador prohibe comer sándwichs na oficina.

    Os infinitos a miúdo tamén son atopados logo de preposicións, onde se poden aceptar pero non antes deles; e adverbios e un obxecto despois deles:

    • Me viaja per vide la mundo. – Viaxo para ver o mundo.
    • El ia mori pos nomi sua susedor. – Morreu despois de designar ao seu sucesor.
    • El ia abri la noza par colpa lo forte con un martel. – Abriu a noz golpeándoa fortemente cun martelo.
    • On no pote pasea tra la mundo sin lasa impresas de pede. – Non se pode viaxar polo mundo sen deixar pegada.

    Por contraste, o substantivo verbal é só un substantivo, e normalmente é precedido por la ou outro determinante. O substantivo denota un suceso ou a acción do verbo, ou o seu resultado inmediato. Pode aceptar adxectivos, pero debe usarse unha preposición (normalmente de) se necesita incluírse un suxeito:

    • Sua condui ia es vera xocante. – O seu comportamento foi realmente impactante.
    • El ia destrui sua labora intera. - Ela destruíu o seu traballo enteiro.
    • La valsa e la samba es dansas. – O valse e a samba son bailes.
    • Esta va es un ajunta bela a la ragu. – Isto vai ser un bo complemento para o guiso.
    • Me ia prepara du traduis de la testo. – Preparei dúas traducións do texto.
    • «Lfn» es un corti de «lingua franca nova». – «LFN» é unha abreviación de «lingua franca nova».
    • La universo ia es estrema peti a la momento de sua crea. – O universo era extremadamente pequeno no momento da súa creación.

    Cun verbo como ajunta, hai pouca diferenza entre un ajunta e un ajuntada. Pero la traduida é o texto orixinal a partir do cal se produce la tradui, de igual forma que un crea é o acto de crear un creada. Esta é a consecuencia da importancia dos obxectos dos propios verbos: -da fai sempre referencia ao obxecto. Con crea, o obxecto é tamén o resultado dun acto; pero con tradui, o obxecto é o resultado de dúas cousas diferentes. Para algúns verbos, por exemplo dansa, onde o obxecto e o acto son a mesma cousa, dise un dansa, e non un dansada.

    Unha proposición infinitiva pode ser usada como o suxeito dun enunciado:

    • Nada es un eserse gustable. – Nadar/a natación é un exercicio agradable.
    • Nada en fango no es un eserse gustable. - Nadar en barro non é un exercicio agradable.
    • Scrive la novela ia aida el a boni sua stilo. - (O) escribir a novela axudouna a mellorar o seu estilo.

    Pero, na escritura, se unha proposición infinitiva é longa, o lector podería interpretar mal o verbo infinitivo como unha orde, ao menos ata que se descubra o verbo principal do enunciado. Pódese evitar isto cambiando o infinitivo por un substantivo verbal, agregando la ou outro determinante diante da proposición, ou usando o plural:

    • La nada en fango no es un eserse gustable. - A natación en barro non é un exercicio agradable.
    • La scrive de la novela ia aida el a boni sua stilo. – A redacción da novela axudoulle a mellorar o seu estilo.
    • Eras es umana, pardonas es divin. – (O) Errar é humano, (o) perdoar é divino.