Conxuncións

Unha conxunción é unha palabra que une dúas proposicións. Hai dous tipos: coordinantes e subordinantes.

Conxuncións coordinantes

Unha conxunción coordinante une dous compoñentes do mesmo tipo, producindo un compoñente máis longo do mesmo tipo. Por exemplo, dúas frases nominais unidas por e forman unha frase nominal máis longa. Hai catro conxuncións coordinantes:

• e – «e» (ambos os compoñentes son igualmente válidos)
• o – «ou» (un dos compoñentes é válido, eventualmente o outro tamén)
• no – «non», «e non», «pero non» (o primeiro compoñente é válido, o segundo non)
• ma – «pero» (ambos os compoñentes son igualmente válidos, pero contrastan entre si)

Exemplos:

• La om e la fem vade a la casa. – O home e a muller van á casa.
• Tu es multe vea e saja. – Es moi vello e sabio. (Probablemente moi sabio, de non ser así a frase sería tu es saja e multe vea)
• El ia labora ante e pos sua vacanse. – Ela traballou antes e despois das súas vacacións.
• Sua aniversario es en marto o april. – O seu aniversario é en marzo ou abril.
• Tu desira cafe o te? – Queres café ou té?
• On pote visita la museo a lundi o jovedi. – Pódese visitar o museo o luns ou o xoves (ou ambos os dous).
• On ia eleje tu, no me. – Eles elixíronte a ti, non a min.
• Me ia conta no sola la oveas ma ance la capras. – Contei non só as ovellas, senón tamén as cabras.

Coas listas de máis de dous artigos, a conxunción normalmente substitúese por unha coma, excepto entre as dúas últimas. Unha coma pódese colocar a miúdo antes da conxunción, como no exemplo seguinte:

• Nos va viaja tra Italia, Suiz, Osteraic, e Deutxland. – Imos viaxar por Italia, Suíza, Austria e Alemaña.

Pódense duplicar e, o, e no para dar énfase, colocando a conxunción adicional diante do primeiro elemento. A dobre o descarta a posibilidade de que ambos os compoñentes sexan válidos:

• e … e – tanto… como
• o… o – ou ben… ou
• no… no – nin… nin

Exemplos:

• E Luis e Maria vade a scola. – Tanto Luis como María van á escola.
• O tu o me gania, ma no ambos. – Ou ben ganas ti ou ben gaño eu, pero non ambos.
• Me ave no la tempo no la desira per leje plu. – Non teño o tempo nin o desexo de ler máis.

E, o e ma poden tamén unir dous enunciados ou frases:

• Me ia vade a la biblioteca, e tu ia visita la museo. – Eu fun á biblioteca e ti visitaches o museo.
• O nos solve esta problem, o la mundo va fini. – Ou resolvemos este problema, ou se acabará o mundo.
• Ma acel es difisil. – Pero iso é difícil.

O adverbio donce tamén se utiliza desta maneira, para dicir e donce:

• Me pensa, donce me esiste. – Penso, logo existo.
• Nos no ave un mapa, donce nos es perdeda. – Non temos un mapa, por tanto estamos perdidos.

Conxuncións subordinantes

Unha conxunción subordinante une unha proposición á oración, indicando a súa función na frase.

Hai tres tipos: pronomes relativos, adverbios interrogativos e conxuncións especiais.

Pronomes relativos

Os pronomes interrogativos cual e ci poden tamén actuar como conxuncións introducindo os subordinantes relativos:

• La om ci ia abita asi ia vade a New York. – O home que vivía acá foise a Nova York.
• La poma cual ia cade de mea saco es aora noncomable. – A mazá que caeu da miña bolsa agora é incomestible.
• La fem de ci nos parla labora a mea ofisia. – A muller da que falamos traballa na miña oficina.
• Tua libro, en cual me ia scrive sua nom, es sur la table. – O teu libro, no cal escribín o seu nome, está sobre a mesa.

Polo xeral, refírense a un substantivo precedente. Ás veces, omítese ese substantivo. En tales casos, pódese agregar un pronome para aclarar o significado:

• Esta es lo cual parteni a tu. – Isto é o que che pertence.
• La auto blu es lo en cual nos vole viaja. – O auto azul é no que queremos viaxar.
• Acel es el ci me ia vide. – Ese é o que vi.
• Tu es el a ci me ia parla ier. – Vostede é a quen eu lle falei onte.
• Ci osa, gania. – O que arrisca, gaña.

O uso de cual e ci en preguntas indirectas é moi similar.

Adverbios interrogativos

Os adverbios interrogativos —do, cuando, cuanto, como, e perce— poden servir como conxuncións subordinantes introducindo oracións circunstanciais subordinadas:

• Nos parla como nos pensa. – Falamos como pensamos.
• Me dormi cuando me pote. – Durmo cando podo.
• Me va esplica cuanto me comprende. – Explicarei todo o que comprendo.
• Nos abita do la du rios encontra. – Vivimos onde os dous ríos se atopan.
• Me ia fini la taxe en cuando tu ia parla a me. – Terminei a tarefa mentres me estabas falando.
• Nos va core a do la vias encontra. – Imos correr onde os camiños se atopan.

Tamén se pode utilizar despois dun nome, como conxuncións que introducen un enunciado subordinado de relativo:

• Me labora en Paris, do me abita. – Traballo en París, onde vivo.
• El va visita en julio, cuando la clima es bon. – Ela estará de visita en xullo, cando o clima é bo.
• Acel es la razona perce Juan ia parti. – Esa é a razón pola que Juan se foi.

E tamén se utilizan en preguntas indirectas (un tipo de subordinada circunstancial).

Conxuncións especiais

As conxuncións subordinantes especiais ce e esce introducen as subordinadas nominais. Ce introduce unha información adicional, e esce introduce unha pregunta indirecta acerca da veracidade do enunciado:

• Me pensa ce tu nesesa un vacanse. – Creo que necesitas unhas vacacións.
• Me no sabe esce el va veni. – Non se se vai vir.

Poden ser utilizados despois de certos nomes, adxectivos e preposicións para completar o significado:

• La idea ce la sol orbita la tera es un era. – A idea de que o Sol orbita a Terra é un erro.
• Nos es surprendeda ce vos no ia cexa. – Estamos sorprendidos de que non vos queixásedes.
• Me es felis ce tu ia susede. – Estou contento de que tiveses éxito.
• Los no ia es serta esce la tren ia parti ja. – Non estaban seguros de se o tren xa partira.
• La gato ia entra a la sala sin ce algun vide el. – O gato entrou na habitación sen que ninguén o vise.

Ce tamén pode ser usado para introducir unha frase que expresa un resultado:

• El ia es tan fatigada ce el no ia pote pensa. – El estaba tan fatigado que non podía pensar.
• El ia es tan fame ce el ia pote oia la ronca de sua stomaco. – Ela tiña tanta fame que podía escoitar ruxir o seu estómago.

Os subordinantes especiais afin, car, si e ca introducen frases adverbiais:

• Me va veni si tu clama. – Virei se chamas.
• Me labora afin mea enfantes pote come. – Traballo para que os meus nenos poidan comer.
• Lo es calda car la sol brilia. – Fai calor porque o Sol brilla.
• Esta es plu labora ca me ia espeta. – Isto é máis traballo do que esperaba.