Determinantes

Un determinante é unha palabra que modifica un substantivo para describir a súa identidade e a súa cantidade. Á parte da -s do plural (que é considerado como un determinante en elefen), os determinantes colócanse sempre diante do substantivo.

Existen diferentes clases de determinantes. Velaquí un exemplo tipo de cada un deles: tota, la, esta, cual, cada, mea, multe, otra.

Predeterminantes

Tota significa “todo” ou “todos”. Indica a totalidade do substantivo que describe. Ao contrario que cada, tota trata o todo como unha unidade, e non como individuos separados:

• Tota linguas es asurda. – Todas as linguas son absurdas.
• Me va ama tu per tota tempo. – Amareiche todo o tempo.
• La lete ia vade a tota locas. – O leite foi a todas partes.
• On ia oia la musica tra tota la vila. – Escoitouse a música en todo a vila.

Ambos significa “os dous”. Pódese empregar no canto de tota, cando se di que toda a cantidade limítase a dúas. O substantivo debe estar en plural:

• Ambos gamas es debil. – As dúas pernas son débiles.

Semánticamente, tota e ambos non se diferencian dos cuantitativos, pero trátaselles como unha clase á parte pola súa sintaxe: colócanse diante de calquera outro determinante no grupo nominal, incluíndo la.

Tamén poden ser utilizados como pronomes.

Artigos

O elefen posúe dous artigos – o artigo determinado la, e o artigo indeterminado un. “Determinado” (ou «definido») quere dicir que o substantivo indica unha cousa xa definida, e que, en consecuencia, non se refire a nada novo.

La introduce un substantivo referíndose a algo ou alguén coñecido polo interlocutor. Utilízase nas seguintes situacións:

• Xa se mencionou a cousa:
  • Me ia compra un casa. La casa es peti. – Comprei unha casa. A casa é pequena.
• O interlocutor pode adiviñar facilmente que a cousa existe:
  • Me ia compra un casa. La cosina es grande. – Comprei unha casa. A cociña é grande.
• O resto da frase é suficientemente clara.
  • El ia perde la numeros de telefon de sua amis. – Ela perdeu os números de teléfono dos seus amigos.
• O interlocutor pode comprendelo:
  • La musica es bela, esce no? – A música é bela, non?
• A cousa é ben coñecida por todos. Trátase de dominios de coñecemento e substantivos abstractos:
  • La luna es multe distante de la tera. – A Lúa está moi distante da Terra.
  • Me no comprende la matematica. – Non entendo as matemáticas.
  • El ama la cafe. – A el encántalle o café.
  • La felisia es plu importante ca la ricia. – A felicidade é máis importante que a riqueza.

Un introduce un substantivo singular que expresa calquera cousa que o interlocutor aínda non coñece. Non se pode usar con substantivos plurais ou incontables.

• Me vole leje un libro. – Quero ler un libro.
• Un gato ia veni en la sala. – Un gato entrou na sala.

Algunhas linguas posúen artigos partitivos que indican as cantidades non especificadas dun substantivo non contable. O elefen emprega la ou mesmo ningún artigo:

• Me gusta la cafe. – Gústame o café.
• Me gusta cafe. – Gústame o café.
• Me bevi cafe. – Bebo café.

Demostrativos

Os demostrativos designan o que o substantivo expresa, situándoo no tempo ou no espazo ou no texto mesmo.

Esta significa «este/esta/estes/estas». É parecido a la, e designa sempre algunha cousa próxima ao interlocutor, xa sexa física ou metaforicamente:

• Me posese esta casa. – Posúo esta casa.
• Esta libros es merveliosa. – Estes libros son marabillosos.
• Me gusta esta cafe. – Gústame este café.
• Esta mense ia es difisil. – Este mes foi difícil.
• Esta frase conteni sinco parolas. – Esta frase contén cinco palabras.

Acel significa «aquel/aquela/aqueles/aquelas». Parécese a la, pero designa unha cousa afastada do interlocutor ou, polo menos, máis afastada que a que representa esta:

• Acel xico regarda acel xicas. – Aquel mozo mira a aquelas mozas.
• Atenta denova en acel modo. – Téntao de novo dese modo.
• Acel torta es noncomable. – Aquel pastel é incomestible.

Esta e acel pódense transformar en pronomes.

Interrogativos

Os interrogativos serven para formular preguntas.

Cual significa “cal” fai unha pregunta de identidade ou especie:

• Cual animal es acel? – Que animal é aquel?
• Cual vejetales es la plu bon? – Que vexetais son os mellores?
• Tu veni de cual pais? – De que país vés?
• Cual fenetras es rompeda? – Que xanelas están rotas?
• Cual pinta tu prefere? – Que pintura prefires?

Cuanto significa “canto”, cun substantivo contable ou incontable:

• Cuanto casas es en tua strada? – Cantas casas hai na túa rúa?
• Cuanto pan tu pote come? – Canto pan podes comer?

Cual e cuanto úsanse tamén en preguntas indirectas.

Determinantes de selección

Estes determinantes seleccionan os individuos dun conxunto:

• cada – cada
• cualce – calquera
• alga – algo, unha certa cantidade, un pouco de
• no – nada de, nin
• sola – só, soa, sós, soas

Cada significa «cada», se se consideran os elementos un por un, por separado. O substantivo é contable pero singular:

• Cada can ave un nom. – Cada can ten un nome.
• Me no ia leje cada parola. – Non lin todas as palabras (cada palabra).
• Tu fa la mesma era a cada ves. – Cometes o mesmo erro cada vez.

Cualce significa «calquera» – non importa o que o suxeito elixa. O substantivo, polo xeral, é contable:

• Prende cualce carta. – Elixe unha carta (calquera, non importa cal).
• Cualce contenadores va sufisi. – Os contedores serán suficientes (non importa cales).

Alga indica que non se especifica a identidade do expresado polo substantivo.

Alga significa «unha certa cantidade/un pouco de» ou «algo», e indica unha cantidade non especificada das que se expresa polo substantivo. A miúdo dáse a entender que a cantidade non especificada é relativamente pequena – pola contra diríase multe – pero non demasiado pequena, o cal que sería poca:

• Me ia leje acel en alga libro. – Lino nun libro (calquera).
• Cisa me va reveni a alga dia. – Podo volver algún día.
• Alga cosa es rompeda. – Algo está roto.

Utilizado co substantivo incontable ou un substantivo plural contable, alga indica que tampouco se especifica a cantidade que se expresa co substantivo:

• Me va leje alga libros. – Vou ler algúns libros.
• Alga polvo ia cade de la sofito. – Caeu algo de po do teito.
• El ave alga pan en sua sesto. – Ela ten algo de pan na canastra.

No quere dicir «non», «ningunha cantidade» ou «nada de». Indica que o expresado polo substantivo está ausente ou inexistente:

• Me ave no arbores en mea jardin. – Non teño árbores no meu xardín.
• Tu va senti no dole. – Non sentirá nada (ningunha dor).
• No arbor es plu alta ca la tore Eiffel. – Ningunha árbore é máis alta que a Torre Eiffel.
• Me ia encontra no person en la parce. – Non me atopei con ninguén no parque.

Sola significa «só», «único» – soamente hai un e non outro, polo menos, que sexa importante:

• El es la sola dotor en la vila. – El é o único doutor no pobo.
• Estas es la sola du parolas cual nos no comprende. – Estas son as únicas dúas palabras que non entendemos.
• Me va destrui la mur con un sola colpa. – Vou destruír o muro dun só golpe.

Estes determinantes, excepto no e sola, pódense utilizar como pronomes. Son pronomes especiais, cadun, cualcun, algun, e nun, que se refiren ás persoas. Para referirse ás cousas, aos determinantes simplemente séguelles cosa.

Posesivos

Os adxectivos posesivos son mea, tua, nosa, e vosa:

• Mea gato ia come un mus. – O meu gato comeu un rato.
• Me gusta multe tua dansa. – Gústame moito o teu baile.
• Nosa ecipo va gania la premio. – O noso equipo gañará o premio.

Tamén se pode indicar a posesión cunha frase de me, de tu, etcétera:

• Acel es la casa de tu. – Aquela é a túa casa.

A terceira persoa é o adxectivo posesivo sua, sen importar que o pronome equivalente sería el, lo, los, on ou se:

• La ipopotamo abri sua boca. – O hipopótamo abre a boca (a súa boca).
• Nos regarda sua dentes. – Fixámonos nos seus dentes.

Para expresar deles (ou de si en plural), pódese usar o determinante lor en lugar de sua. Pero non é obrigatorio. Sua pódese usar sempre (e é máis tradicional), pero nalgunhas frases lor pode ser máis claro:

• La otelor mostra lor sala a sua visitores. - A hostaleira mostra a sala correspondente aos seus visitantes. (a sala dos visitantes, non a sala da hostaleira)
• La visitores gusta multe lor sala / sua sala. - Aos visitantes gústalles moito a sala que lles tocou / a súa sala.
• Ance la otelor gusta lor sala. - Tamén á hostaleira gústalle a súa propia sala.

Cuantitativos

Os cuantitativos permiten expresar a cantidade que é indicada polo substantivo:

• -s – (plural)
• un – un/a
• du, tre, cuatro… – dous, tres, catro…
• multe – moito
• poca – pouco
• plu – máis (de)
• la plu – a maioría (de), o máximo (de), a maior parte
• min – menos (de)
• la min – a minoría (de), o mínimo (de), a menor parte

O marcador de plural -s é o determinante cuantitativo de base. Un sintagma nominal que inclúa un substantivo plural, non require ningún outro determinante:

• Me va leje libros. – Vou ler (algúns) libros.
• Me va leje la libros. – Vou ler os libros.

Ademais do artigo indefinido, un é o número «uno», indica unha unidade do referenciado polo substantivo. Por conseguinte, o substantivo debe ser contable e singular:

• Me ave un frate e du sores. – Teño un irmán e dúas irmás.

Os outros números cardinais (du, tre, cuatro, etcétera) son tamén cuantificadores.

• Me ave tre gatos obesa. – Teño tres gatos gordos.
• Me ave cuatro plu anios ca mea frate. – Son catro anos máis vello que o meu irmán (Teño catro anos máis que o meu irmán)

Multe significa «moitos». Indica unha gran cantidade do referenciado polo substantivo, e úsase con substantivos contables e incontables:

• Esta casa sta ja asi tra multe anios. – Esta casa xa se mantén aquí durante moitos anos.
• La pijones come multe pan. – As pombas comen moito pan.

Poca é o contrario de multe, e indica unha pequena cantidade. Significa «pouco»:

• Me reconose poca persones. – Recoñezo algunhas persoas (en realidade, non moitas).
• El pote dona poca aida. – Pode dar un pouco de axuda (en realidade, non moita).
• Compare: Me pote leje alga parolas. — Son capaz de ler unhas cantas palabras (un número pequeno).

Plu significa «máis». Indica unha cantidade maior do referenciado polo substantivo, e pódese usar con substantivos contables e incontables. La plu significa «a maioría», a cantidade máis grande:

• Tu ave plu libros ca me. – Vostede ten máis libros ca min.
• La plu linguas es bela. – A maioría das linguas é fermosa.
• Plu pan es en la cosina. – Hai máis pan na cociña.
• La plu fango es repulsante. – A maioría do barro é repugnante.

Min é o contrario de plu, e significa «menos», indica unha cantidade máis pequena, e pódese usar con substantivos contables e incontables. La min significa «a minoría», a menor cantidade:

• Me desira min vejetales ca el. – Quero menos verdura ca ela.
• Tu ia leje la min libros de cualcun ci me conose. – De todos os que coñezo, liches menos libros.
• El ave min interesa a cada dia. – Cada día ten menos interese.

Pódense usar todos os cuantitativos como pronomes.

Determinantes de similitude

Outros catro determinantes concirnen a similitude ou a diferenza:

La mesma significa «o mesmo» / «a mesma» / «os mesmos» / «as mesmas». o mesmo» / «a mesma» / «os mesmos» / «as mesmas Normalmente, non se pode omitir a palabra la, a pesar de que se pode cambiar por esta ou acel:

• Tu porta la mesma calsetas como me. – Levas os mesmos calcetíns que eu.
• La gera ia comensa en la mesma anio. – A guerra comezou o mesmo ano.
• Nos va reveni a esta mesma tema pos un semana. – Volveremos sobre este tema nunha semana.

Otra significa «outro» / «outros» / «outra» ou «outras».

• Nos ave aora esta tre otra problemes. – Temos estoutros problemas agora.
• La otra solve ia es plu bon. – A outra solución era mellor.
• Tu ave otra pan? – Ten vostede outro pan?

Tal significa «tal», «ese tipo de», «dese estilo», de tal ou cal especie:

• Me construi un macina de tempo. – Estou a construír unha máquina do tempo.
  • Tal cosa es nonposible. – Tal cousa é imposible.
• Me xerca un abeor. – Estou a buscar un apicultor.
  • Me no conose un tal person. – Non coñezo a tal persoa.
• Esce tu vole repinti la sala? – Queres repintar a habitación?
  • Me prefere evita tal labora. – Prefiro evitar ese tipo de traballo.
• Esce tu ave plu libros como estas? – Tes máis libros como estes?
  • Si, me ave du otra tal libros. – Si, teño outros dous libros dese estilo.

Propre indica a pertenza da cousa polo nome ao seu posuidor. É especialmente útil despois do determinante sua para aclarar que o significado é reflexivo: a cousa indicada pertence ao suxeito da frase:

• Me propre idea es an plu strana. – A miña propia idea é aínda máis estraña.
• El ia trova la xarpe de sua sposo e ia pone lo sirca sua propre colo. – Atopou a bufanda do seu marido e púxolla ao redor do seu propio pescozo.

Orde dos determinantes

Os determinantes seguen esta orde:

• Os predeterminantes tota e ambos, cando aparecen, colócanse diante de todos os demais.
• Logo veñen os artigos, os demostrativos, os interrogativos, determinantes de selección, ou os posesivos. Normalmente, hai só un destes determinantes nun sintagma nominal.
• A continuación, pódense atopar cuantitativos ou determinantes de similitude. Un determinante de similitude nunca é a primeira palabra dun grupo nominal contable singular. Sempre vai precedido doutro determinante, ou de dous, se un deles é un predeterminante (por exemplo tota la otra libro).
• Os adxectivos bon e mal, a pesar de que non son determinantes, polo xeral colócanse diante do substantivo e despois de todos os determinantes.

Por exemplo:

• El ia colie sua poca posesedas e parti. – Recolleu as súas escasas pertenzas e foise.
• Un otra problem es la manca de aira fresca asi. – Outro problema é a falta de aire fresco aquí.
• Nos no ia tradui ancora acel otra cuatro frases. – Aínda non traducimos aquelas catro frases.
• Tota la omes ia vade a la costa. – Todos os homes foron á costa.