Números

Números cardinales

Os números cardinales básicos son:

• zero – cero
• un – un
• du – dous
• tre – tres
• cuatro – catro
• sinco – cinco
• ses – seis
• sete – sete
• oto – oito
• nove – nove
• des – dez
• sento – cen, cento
• mil – mil
• milion – un millón

Ata 999 os números escríbense cunha soa palabra comprendendo ata tres elementos, separados por un guión. Cada elemento representa unha cifra e consiste nun número cardinal entre un e nove, con des ou sento engadirase, se a cifras representa un múltiplo de dez ou de cen. Os múltiples simples de dez e de cen exprésanse por des e sento, sen engadir un. Os elementos para os múltiplos nulos (tales como o “0” en “209”) omítense.

• des-un – 11
• des-du – 12
• des-nove – 19
• dudes – 20
• dudes-un – 21
• dudes-sinco – 25
• sento-un – 101
• sento-des-du – 112
• tresento-dudes-un – 321
• cuatrosento – 400
• novesento-sinco – 905

Mil e milion son sempre palabras independentes e escríbense separadas de cada grupo de tres cifras:

• mil setesento-sesdes-tre – 1763
• du mil un – 2001
• tre mil des-cuatro – 3014
• cuatrodes-sinco mil sessento-setedes-oto – 45 678
• novesento-otodes-sete milion sessento-sincodes-cuatro mil tresento-dudes-un balones roja – 987 654 321 globos vermellos

Para escribir os números en cifras, o elefen deixa un espazo entre cada grupo de tres cifras, como se mostra arriba. Os decimais están separados por un punto ou unha coma, que se pronuncia punto e virgula. Os díxitos detrás do signo decimal simplemente enuméranse:

• tre punto un cuatro un ses – 3.1416
• du virgula zero nove – 2,09

Os números negativos exprésanse con min:

• min sinco grados – cinco graos negativos, cinco graos baixo cero

Miles de millóns

A palabra “billón” pode significar mil millóns, ou un millón de millóns segundo o país. O mesmo sucede coas palabras “trillón”, “cuatrillón” etc. Para evitar confusións, o elefen prefire escribir eses números explicitamente:

• mil milion – 1 000 000 000 (un seguido de nueve ceros 10⁹)
• milion milion – 1 000 000 000 000 (10¹²)
• mil milion milion – 1 000 000 000 000 000 (10¹⁵)

Aínda que as palabras bilion, trilion, cuadrilion, etc existan en elefen, débese ter coidado para aclarar o significado.

Nos textos científicos, a mellor opción é usar os prefixos internacionais:

• deca- – 10
• ecto- – 100
• cilo- – 10³
• mega- – 10⁶
• giga- – 10⁹
• tera- – 10¹²
• peta- – 10¹⁵
• exa- – 10¹⁸
• zeta- – 10²¹
• iota- – 10²⁴

Números ordinais

Cando un número precede un nome, é un número cardinal, o que indica unha cantidade:

• tre omes e cuatro femes – tres homes e catro mulleres

Pero cando un número segue a un substantivo, é un número ordinal, o que indica unha posición nunha secuencia:

• la om tre – o terceiro home
• la pato ses – o sexto pato
• la paje un – a primeira páxina, a páxina un

Prima é unha alternativa común ao ordinal un, pero non pode utilizarse para ordinais que terminen en “1”:

• la paje prima – a primeira páxina
• sala sento-un – (a) habitación 101

Pódese utilizar numero como substantivo para expresar o ordinal:

• El es numero tre. – É o número tres / É o terceiro.
• A cual paje tu es? Me es a numero setedes. – En que páxina estás? Estou na número setenta.
• Numero tre, me vole grasia la furnores de come. – En terceiro lugar, quero dar as grazas aos servizos de restauración.

Fraccións

Unha das funcións do sufixo -i é a formación dos números fraccionarios:

• dui – medio, metade
• tri – terzo
• cuatri – cuarto
• desi – décimo
• des-dui – doceavo
• cuatrodesi – cuadraxésimo
• senti – centésima
• tresento-sesdeso-sinci – 1/365
• mili – 1/1000
• dudes-mili – 1/20 000

As fraccións seguen as regras dos substantivos comúns:

• un tri de la tarte – un terzo de (a) torta
• du tris de la tarte – dous terzos de (a) torta
• esta tri ardeda de la tarte – ese terzo queimado da torta
• un cuatri de un sentenio – un cuarto de século
• tre tredes-duis de un diton – 3/32 de polgada

Tamén hai outra forma de expresar fraccións:

• tre e un dui oras – tres horas e media
• tre oras e un dui – tres horas e media
• sete e un dui milion anios – sete millóns e medios de anos

Nos textos científicos pódense empregar prefixos internacionais:

• desi- (d) – 1/10
• senti- (c) – 1/100
• mili-(m) – 10⁻³
• micro- (μ) – 10⁻⁶
• nano- (n) – 10⁻⁹
• pico- (p) – 10⁻¹²
• femto- (f) – 10⁻¹⁵
• ato- (a) – 10⁻¹⁸
• zepto- (z) – 10⁻²¹
• iocto (y) – 10⁻²⁴

Múltiplos

O sufixo -uple permite formas os múltiplos:

• duple – dobre, dúo, par, parella
• truple – triplo/tripla, trío
• cuatruple – cuádruplo/cuádrupla, cuarteto

As frases que inclúen ves ou veses indican cantas veces prodúcese unha cousa:

• a un ves – unha vez
• a du veses – dúas veces
• a tre veses – tres veces

Ves non expresa unha multiplicación aritmética.

Aritmética

A suma exprésase con plu ou e:

• Un plu un es du. – Un máis un son dous.
• Du e du no es sinco. – Dous e dous non son cinco.

A resta exprésase con min:

• Ses min tre es tre. – Seis menos tres son tres.

A multiplicación exprésase por multiplida par, a miúdo simplemente par:

• Du multiplida par tre es ses. – Dous multiplicado por tres son seis.
• Ses par cuatro es dudes-cuatro. – Seis por catro son vinte e catro.

A división exprésase con divideda entre, a miúdo simplemente entre:

• Des divideda entre du es sinco. – Dez dividido por dous son cinco.
• Sinco entre du es du e un dui. – Cinco entre dous son dous e medio.
• Sinco entre du es du punto sinco. – Cinco entre dous son 2.5.
• Sinco entre du es du virgula sinco. – Cinco entre dous son 2,5.

As potencias exprésanse co a potia e o número ordinal. Cuadrida e cubida son alternativas para “cadrado” e “cubo”:

• Tre a potia du es nove. – Tres á potencia dúas son nove.
• Tre cubida es dudes-sete. – Tres ao cubo son vinte e sete.
• des a potia min nove – 10⁻⁹
• des a potia sento – 10¹⁰⁰

As raíces exprésanse co a radis e un número ordinal:

• 256 a radis cuatro es 4. – A raíz cuarta de 256 é 4.
• La radis cuadral de 64 es 8. = La radis du de 64 es 8. – A raíz cadrada de 64 é 8.
• La radis cubo de 27 es 3. = La radis tre de 27 es 3. – A raíz cúbica de 27 é 3.

Medidas

As medidas físicas poden expresarse de diversas formas:

• Cuanto alta es la tore? – Canto de alto ten a torre? Cuán alta é a torre?
• Cuanto de altia la tore ave? – Canta é a altura da torre?
• La tore es cuanto alta? – Cantos metros ten a torre de altura?
• La tore ave cuanto de altia? – ¿Cuál es la altura de la torre?
• La tore es 40 metres alta. – A torre ten 40 metros de alto.
• La tore ave 40 metres de altia. – A torre ten unha altura de 40 metros.
• La tore es un metre plu alta ca la casa. – A torre é un metro máis alta que a casa.
• La tore ave un metre plu de altia ca la casa. – A torre ten un metro de altura máis que a casa.
• La tore es du veses plu alta ca la casa. – A torre é dúas veces máis alta que a casa.
• La tore ave du de la altia de la casa. – A torre ten dúas veces a altura da casa.
• La casa ave un dui de la altia de la tore. – A casa ten a metade da altura da torre.
• La tore es duple plu alta ca la casa. – A torre é tres veces máis alta que a casa.
• La tore ave duple la altia de la casa. – A torre ten o dobre da altura da casa.

Fundamentalmente, tense unha altura (ave altia) pero ése alto (es alta).

40 metres alta significa literalmente “40 metros altos” (é dicir que os metros son en se mesmos altos), pero por extensión o sentido é “40 metros de altura”.

As mesmas opcións aplícanse a outras medidas, tales como:

• larga, largia
• grande, grandia
• pesosa, pesa
• longa, longia
• longa, tempo
• vea, eda
• basa, basia
• profonda, profondia
• frecuente, frecuentia
• rapida, rapidia
• densa, densia