Pronomes

Un pronome é unha palabra que substitúe un grupo nominal máis longo.

Pronomes persoais

• me – eu, o meu, me
• tu – ti, che, o seu, vostede
• el – el, ela, iso, lle, a, o (unha persoa)
• lo – el, ela, iso, lle, a, o (unha cousa)
• nos – nós, nos
• vos – vós, vostedes, as súas
• los – eles, elas, lles, as, os, os seus

Grupos pronominais

Tu é o singular e vos é o plural en todas as situacións, formais e informais.

El úsase para referirse a persoas e animais, como mamíferos e aves. Pode ser aplicado metaforicamente tamén a outras criaturas, aos robots, á Lúa, a tormentas etc.

Lo úsase para referirse ás cousas, criaturas simples, ideas, conceptos etc.

Los úsase como plural de el e lo.

No elefen normalmente “el” e “ela”, e elo (“el”) e ela (“ela”) son raras, pero pódense usar para evitar a repetición excesiva dos nomes das persoas cando se fala dun home e unha muller no mesmo contexto.

• Do es Joana? El es en la jardin. – Onde está Joana? Ela está no xardín.
• Do es mea come de matina? Lo es en la cosina. – Onde está o meu almorzo? Está na cociña.

Un pronome persoal pode ter a continuación unha proposición relativa. Se o sentido está claro, pódese suprimir o pronome, deixando ao pronome relativo unha dobre función:

• El recorda sempre la nomes de los, ci el ia encontra. – Lembra sempre os nomes de quen atopou.
• Me respeta tu, ci es tan saja. – Respéctoche (a ti), que es tan sabio.
• El ci osa, gania. – Aquel que ousa, gana.
• Ci osa, gania. – Quen ousa, gana.

On é polo xeral un pronome indefinido. Significa «as persoas en xeral» ou «unha persoa calquera». A miúdo, permite evitar o uso da voz pasiva:

• On dise ce tu va parti. – Dise que partirás.
• On debe repete la verbo. – Débese repetir o verbo. / O verbo debe repetirse.

Se é o pronome reflexivo da terceira persoa, tanto do singular como do plural. Indica o suxeito do verbo, non sendo nunca o suxeito:

• Lo limpi se. – El límpase.
• Los lava se. – Eles lávanse.

Os pronomes posesivos («o meu», «o teu» etc.)/ etc.) son os determinantes posesivos («o meu», «o teu» etc.)/ etc.), precedidos por la:

• Me ia trova mea libros, ma tu no ia trova la tuas. – Atopei os meus libros; pero ti non atopaches os teus.
• Lo es ance plu grande ca la mea. – Tamén é máis grande que o meu.
• No toca acel jueta! Lo no es la tua. – Non toques ese xoguete! Non é teu.

Pronombres determinantes

Así como pódese empregar un adxectivo como substantivo, pódese converter a maior parte dos determinantes en pronomes. Os pronomes esta, acel e otra forman sempre o plural engadindo -s. Algúns outros pronomes tamén poden engadir -s se isto clarifica o significado:

• tota, totas – todo, toda, todos, todas
• ambos – ambos (os dous)
• esta, estas – este, esta, estes, estas
• acel, aceles – aquel, aquela, aqueles, aquelas
• cualce – calquera
• cada – cada un, cada unha
• alga – algún, algunha, algúns, algunhas
• cual, cuales – cal, cales, que
• multe – moito
• poca – pouco
• plu – máis
• la plu – a maioría, a maior parte
• min – menos
• la min – a minoría, a menor parte
• un/la otra, (la) otras – outro, outra, outros, outras
• la mesma, la mesmas – o mesmo, a mesma, os mesmos, as mesmas
• un tal, tales – un deses, un deles, un así

Exemplos:

• Estas aspeta bela! – Estes teñen boa pinta!
• Prende cualce. – Toma un (calquera, non importa cal).
• Me no vole judi, car me gusta egal cada. – Non quero tomar partido, porque me gustan por igual.
• Me vole grasia cada de esta persones. – Quero dar as grazas a cada unha destas persoas.
• Alga(s) pensa ancora ce la mundo es plata. – Algúns pensan aínda que a Terra é plana.
• Tu ia versa mal la vino. Alga es sur la table. – Serviches mal o viño. Algo se derramou na mesa.
• Cual(es) tu va eleje? – Cal(es) escollerás?
• Multe(s) de nos es programores. – Moitos de nós somos programadores.
• Me no ia regarda multe(s) de acel filmas. – Non vin moitas desas películas.
• Me reconose poca(s) de la persones en la fola. – Recoñezo poucas persoas entre a multitude.
• Plu va ariva pronto. – Pronto chegarán máis.
• Alga parolas es clar, ma on no pote leje fasil la plu. – Algunhas palabras son claras; pero a maior parte non é fácil lelas.
• Tu ave min ca me. – Tes menos ca min.
• Me vole bonveni tota(s) de vos. – Quero dar a benvida a todos vostedes.
• Me ia compra sinco libros nova, ma me ia lasa tota(s) en la bus. – Comprei cinco libros novos; pero deixeinos todos no autobús.
• Ambos de la enfantes jua felis. – Ambos os nenos xogan alegremente.

Os números poden utilizarse como pronomes para indicar os grupos dun tamaño determinado. Eses pronomes non toman xeralmente a -s do plural e non necesitan determinante:

• Tre de mea amis va ariva a esta sera. – Tres dos meus amigos veñen esta tarde.
• Cuanto pizas tu ia come? – Cantas pizzas comiches?
• Cuatro! – Catro!
• La cuatro de nos va come en junta. – Imos comer os catro xuntos.
• Un de mea gatos manca. – Fáltame un dos meus gatos.
• La tre ia abita en la mesma aparte. – Os tres viven no mesmo piso.

Para indicar os múltiplos imprecisos de números como sento, mil ou milion, engádese a -s de plural:

• On ia ave miles de persones a la conserta. – Había miles de persoas no concerto.
• A cada anio, miliones migra a otra paises. – Cada ano, millóns emigran a outros países.
• On ia evacua miles de plu persones de locas inondada par la deluvias. – Evacuáronse miles de persoas de lugares asolagados pola choiva.
• On pote fatura plu sentos per servi. – Pódense pedir algúns centos máis para servilos.

Non se pode transformar la en pronome. Débese usar el, lo e los:

• La casa de mea padre es plu grande ca lo de mea frate. – A casa do meu pai é máis grande que a do meu irmán.
• Lo es ance plu grande ce lo cual me intende compra. – É máis grande que a que teño intención de comprar.

Non se pode utilizar no como pronome, pero pódese utilizar nun e no cosa. O número zero pode tamén utilizarse como pronome.

A expresión idiomática la un la otra (o lunlotra) significa «un/unha á outra» / «os uns/unhas ás outras». Posúe variantes como la un o la otra (o un ou o outro etc.), la un pos la otra (o pos lunlotra, «o un tras o outro» etc.) así como la un sur la otra (o sur lunlotra, «o un sobre o outro», etc.):

• La xicos colpa la un la otra / lunlotra. – Os mozos golpéanse os uns aos outros.
• Me pila mea crepes la un sur la otra / sur lunlotra. – Amontoo os meus panqueques, os uns sobre os outros.

Nalgunhas frases, a un pronome séguelle un verbo, polo que cabe o malentendido dun determinante seguido dun verbo reutilizado como substantivo. Por exemplo, fóra de contexto, non se pode estar seguro de que acel veni de Italia significa «a acción de chegar de Italia» ou «aquel que vén de Italia». Na maioría dos casos, o contexto fai que o significado sexa evidente. Con todo, os principiantes e os que queren evitar calquera risco de ambigüidade, poden agregar un simple substantivo – como person ou cosa – despois do determinante en lugar de convertelo nun pronome:

• Acel cosa veni de Italia. – Esa cousa vén de Italia.
• Recorda ce alga persones (o algas) abita en sua auto. – Lembra que algunhas persoas viven nos seus coches.

Nalgúns casos, quérese deixar claro que o substantivo verbal non é un verbo. Con palabras como alga, multe, e poca, pódese engadir de entre o determinante e o substantivo; o determinante convértese entón nun pronome, pero o substantivo non se converte nun verbo. Cos determinantes como esta e acel, pódese agregar la diante do determinante:

• La profesor ia demanda alga de atende. – O profesor pediu un pouco de atención.
• Multe de labora pote es evitada. – Pódese evitar unha gran cantidade de traballo.
• La esta deside no es un bon resulta. – Esta decisión non é un bo resultado.

Preguntas

O elefen ten tres pronomes, que serven para facer preguntas:

• cua? – «que?» (= cual cosa?)
• ci? – «quen?» (= cual person?)
• cual(es)? – «cal?, cales?»

Cua e ci soamente son pronomes, e non poden usarse como determinantes.

Cual é principalmente un determinante, pero tamén se usa a miúdo como pronome.

Exemplos:

• Cua es en la caxa? – Que hai na caixa?
• Cua tu come? – Que comes?
• Cua es estas? – Que son estes?
• De cua esta torta es composada? – De que está feito este pastel?
• La armario es plen de cua? – O armario está cheo de que?
• Cual tu ia gusta plu, la libro o la filma? – Que che gustou máis, o libro ou a película?
• Cual de la enfantes ia come la torta? – Cal dos nenos comeu o pastel?
• Vos prefere cual(es), la rojas o la verdes? – Cal(es) prefires: a(s) vermella(s) ou a(s) verde(s)?
• Cual(es) entre vos vole come esta torta de xocolada? – Cal de vós quere comer este pastel de chocolate?
• Ci vole es un milionor? – Quen quere ser millonario?
• Tu vade a la sinema con ci? – Con quen vas ao cinema?
• Ci los es? – Quen son?

Tamén se usa cua, ci e cual en preguntas indirectas.

Pronombres relativos

Cual e ci funcionan tamén como pronomes relativos, introducindo unha proposición relativa:

• cual – que
• ci – quen (= la person cual…)

O pronome relativo para unha persoa ou un animal é ci. O pronome relativo para unha cousa é cual:

• Esta es la fem de ci me ia compra mea auto. – Esta é a muller á cal comprei o meu coche.
• La fem de ci me ia oblida sua nom es denova a la porte. – A muller de quen me esquecín o seu nome está de novo na porta.
• A, vide la patetas ci segue sua madre! – Ah, mira os patitos que seguen á súa nai!
• La libro cual me leje es tro longa. – O libro que leo é demasiado longo.
• La casa en cual nos abita es tro peti. – A casa en que vivimos é demasiado pequena.
• La superstisios – me gusta esta parola! – cual me ia investiga es riable. – As supersticións – gústame esa palabra –, sobre as que investiguei, son ridículas.
• El esperia un sonia cual el teme. – Ela experimenta un soño que teme.
• Compara: El esperia un sonia ce el teme. – Ela experimenta un soño (no cal) ten medo.

Con algunhas oracións de relativo, a frase principal omite o substantivo ao que a frase se refira. O propio pronome relativo aparece no lugar do substantivo. En tales casos, para evitar confusións, pódese utilizar lo cual en lugar de cual e el ci en lugar de ci:

• Acel es (lo) cual me ia comprende. Me ia comprende acel informa. -Iso é o que entendín. Entendín aquel informe.
• Me comprende (lo) sur cual on ia instrui me. On ia instrui me sur alga cosa, e me comprende lo. - Entendo iso sobre o cal se me instruíu. Instruíuseme sobre unha cousa, e compréndoo.
• Me no recorda (el) ci me ia vide. Me ia vide el, ma me no recorda el. - Non recordo a ela a quen xa vi. A vi, pero non a recordo.
• Me no recorda (el) a ci me ia parla. Me ia parla a el, ma me no recorda el. - Non recordo a el, a quen lle falei. Faleille a el, pero non lle lembro.

Outros pronomes

Hai catro pronomes especiais para indicar ás persoas. Só se usan en singular:

• algun – «algún», «alguén» (= alga un, alga person)
• cualcun – «calquera», «calquera persoa» (= cualce un, cualce person)
• cadun – «cada un», «cada quen» (= cada un, cada person)
• nun – ninguén (= no un, no person)

Exemplos:

• Algun entre nos es la asasinor. – Alguén entre nós é o asasino.
• Dise acel broma a cualcun, e el va rie. – Conta ese chiste a calquera persoa e rirase.
• Cadun debe reseta un premio. – Cada un debe recibir un premio.
• Me senta en la atrio per un ora, e nun ia parla a me. – Síntome na sala durante unha hora e ninguén me dirixe a palabra.

Os correspondentes de algun, cualcun, cadun e nun para as cousas son alga cosa («algo»), cualce cosa («calquera/a»), cada cosa (cada cousa) y no cosa («nada»).

Normalmente, os pronomes non son modificables por determinantes ou adxectivos, pero poden ser modificados por grupos preposicionais:

• Nos en la sindicato esije plu diretos. – Reivindicamos máis dereitos no sindicato.
• Tota de la lenio es danada. – Toda a madeira está estragada.
• La plu de esta linguas es difisil. – A maior parte desas linguas son difíciles.