Pronomoj

Pronomo estas vorto, kiu anstataŭas pli longan substantivan vortgrupon.

Personaj pronomoj

• me – mi, min
• tu – vi, vin (unu persono)
• el – li, ŝi, lin, ŝin
• lo – ĝi, ĝin
• nos – ni, nin
• vos – vi, vin (pli ol unu persono)
• los – ili, ilin

Tu estas singulara kaj vos estas plurala en ĉiuj situacioj, kaj formalaj kaj neformalaj.

El estas uzata por indiki homojn kaj tiajn bestojn kiel mamuloj kaj birdoj. Oni povas ĝin apliki metafore ankaŭ al aliaj bestoj, robotoj, la luno, ŝtormoj, ktp.

Lo estas uzata por indiki aĵojn, simplajn bestojn, ideojn, konceptojn, ktp.

Los estas uzata kiel la pluralo de kaj el kaj lo.

Elefeno kutime no distingas “li” kaj “ŝi”. La formoj elo (“li”) kaj ela (“ŝi”) estas maloftaj, sed oni povas uzi ilin por eviti troan ripetiĝon de la nomoj de homoj, kiam oni parolas pri viro kaj virino en la same kunteksto.

• Do es Joana? El es en la jardin. – Kie estas Joana? Ŝi estas en la ĝardeno.
• Do es mea come de matina? Lo es en la cosina. – Kie estas mia matenmanĝo? Ĝi estas en la kuirejo.

Personan pronomon oni povas sekvigi per rilata subfrazo. Se la signifo restas klara, oni povas ellasi la pronomon, lasante la rilatan pronomon fari duoblan laboron:

• El recorda sempre la nomes de los ci el ia encontra. – Li ĉiam memoras la nomojn de tiuj, kiujn li renkontis.
• Me respeta tu, ci es tan saja. – Mi respektas vin, kiu estas tiel saĝa.
• El ci osa, gania. – Tiu, kiu aŭdacas, gajnas.
• Ci osa, gania. – Kiu aŭdacas, gajnas.

On estas ĝenerala nedifina pronomo, kiel “oni” en Esperanto. Ĝi indikas “homoj ĝenerale” aŭ “iu arbitra homo”. Ĝi ofte evitas la bezonon de pasiva verbo:

• On dise ce tu va parti. – Oni diras, ke vi foriros.
• On debe repete la verbo. – Oni devus ripeti la verbon. / La verbo devus esti ripetita.

Se estas la refleksiva pronomo por la tria persono, kaj singulare kaj plurale. Ĝi indikas la subjekton de la aktuala verbo, sed estas mem neniam la subjekto:

• Lo limpi se. – Ĝi purigas sin.
• Los lava se. – Ili lavas sin.

La posedaj pronomoj (“la mia”, “la via”, ktp) estas la posedaj difiniloj (“mia”, “via”, ktp), enkondukitaj de la:

• Me ia trova mea libros, ma tu no ia trova la tuas. – Mi trovis miajn librojn, sed vi ne trovis la viajn.
• Lo es ance plu grande ca la mea. – Ĝi estas ankaŭ pli granda ol la mia.
• No toca acel jueta! Lo no es la tua. – Ne tuŝu tiun ludilon! Ĝi ne estas via!

Difinilaj pronomoj

Ĝuste kiel oni povas ŝanĝi adjektivon al substantivo, tiel oni povas ŝanĝi plej multajn difinilojn al pronomoj. La pronomoj esta, acel, kaj otra povas ĉiam akcepti la pluraligan -s. Kelkaj aliaj pronomoj povas ankaŭ akcepti -s, se tio pli klarigas la frazon.

• tota, totas – ĉio, ĉiom, ĉiuj (kune)
• ambos – ambaŭ
• esta, estas – ĉi tiu, ĉi tiuj
• acel, aceles – tiu, tiuj
• cualce, cualces – iu ajn
• cada – ĉiu (individue)
• alga, algas – iuj, iom, kelkaj
• cual, cuales – kiu, kiuj, kio
• multe, multes – multaj, multe
• poca, pocas – malmultaj, malmulte
• plu – pli multaj, pli multe
• la plu – plej multaj, plej multe
• min – malpli multaj, malpli multe
• la min – malplej multaj, malplej multe
• un/la otra, (la) otras – (la) alia, (la) aliaj
• la mesma, la mesmas – la sama, la samaj
• un tal, tales – tia, tiaj

Ekzemploj:

• Estas aspeta bela! – Ĉi tiuj aspektas bele!
• Prende cualce. – Prenu iun ajn (el aro).
• Me no vole judi, car me gusta egal cada. – Mi ne volas juĝi, ĉar mi ŝatas ĉiun egale.
• Me vole grasia cada de esta persones. – Mi volas danki ĉiun el tiuj ĉi homoj.
• Alga(s) pensa ancora ce la mundo es plata. – Kelkaj (homoj) ankoraŭ pensas, ke la mondo estas plata.
• Tu ia versa mal la vino. Alga es sur la table. – Vi malbone verŝis la vinon. Iom estas sur la tablo.
• Cual(es) tu va eleje? – Kiu(j)n vi elektos?
• Multe(s) de nos es programores. – Multaj el ni estas programistoj.
• Me no ia regarda multe(s) de acel filmas. – Mi ne rigardis multajn el tiuj filmoj.
• Me reconose poca(s) de la persones en la fola. – Mi rekonas malmultajn de la homoj en la amaso.
• Plu va ariva pronto. – Pli multaj alvenos baldaŭ.
• Alga parolas es clar, ma on no pote leje fasil la plu. – Iuj vortoj estas klaraj, sed oni ne povas facile legi la plej multajn.
• Tu ave min ca me. – Vi havas pli malmulte ol mi.
• Me vole bonveni tota(s) de vos. – Mi volas bonvenigi ĉiujn el vi / vi ĉiujn.
• Me ia compra sinco libros nova, ma me ia lasa tota(s) en la bus. – Mi aĉetis kvin novajn librojn, sed mi lasis ĉiujn en la buso.
• Ambos de la enfantes jua felis. – Ambaŭ el la infanoj ludas feliĉe.

La nombrovortojn oni povas uzi kiel pronomojn por indiki grupojn de specifa grandeco. Tiuj pronomoj kutime ne akceptas la pluraligan -s kaj ne bezonas difinilojn:

• Tre de mea amis va ariva a esta sera. – Tri el miaj amikoj alvenos ĉi-vespere.
• Cuanto pizas tu ia come? – Kiom da picoj vi manĝis?
  • Cuatro! – Kvar!
• La cuatro de nos va come en junta. – Ni kvar manĝos kune.
• Un de mea gatos manca. – Mankas unu el miaj katoj.
• La tre ia abita en la mesma aparte. – La tri loĝis en la sama apartamento.

Por indiki neprecizajn oblojn de nombroj kiel sento, mil, aŭ milion, oni aldonas la pluraligan -s:

• On ia ave miles de persones a la conserta. – Miloj da homoj ĉeestis la koncerton.
• A cada anio, miliones migra a otra paises. – Ĉiujare milionoj migras en aliajn landojn.
• On ia evacua miles de plu persones de locas inondada par la deluvias. – Oni evakuis milojn da kromaj homoj el regionoj superakvitaj de la inundoj.
• On pote fatura plu sentos per servi. – Oni povas pagigi pliajn centojn kontraŭ servado.

Oni ne povas ŝanĝi la al pronomo. Oni uzas el, lo kaj los anstataŭe:

• La casa de mea padre es plu grande ca lo de mea frate. – La domo de mia patro estas pli granda ol tiu de mia frato.
• El es ance plu grande ca lo cual me intende compra. – Ĝi estas ankaŭ pli granda ol tiu, kiun mi intencas aĉeti.

Oni ne povas uzi no kiel pronomon, sed ĝi ja formas nun kaj no cosa. Ankaŭ la nombrovorton zero oni povas uzi kiel pronomon.

La idiomaĵa esprimo la un la otra (aŭ lunlotra) signifas “unu la alian”. Ĝi havas variantojn kiel la un o la otra (unu aŭ la alia), la un pos la otra (aŭ pos lunlotra, unu post alia), kaj la un sur la otra (aŭ sur lunlotra, unu sur alia):

• La xicos colpa la un la otra / lunlotra. – La knaboj batas unu la alian.
• Me pila mea crepes la un sur la otra / sur lunlotra. – Mi amasigas miajn krespojn unu sur alian.

En iuj frazoj, pronomon tuj sekvas verbo, tiel ke oni riskas miskompreni la pronomon kiel difinilon sekvitan de verbo reuzita kiel substantivo. Ekzemple, senkuntekste oni ne povas certiĝi, ĉu acel veni de Italia signifas “tiu veno de Italio” aŭ “tio venas de Italio”. En plej multaj kazoj, la kunteksto tute evidentigas la celon. Sed Elefen-komencantoj kaj tiuj, kiuj deziras eviti esti miskomprenataj, povas aldoni simplan substantivon – kiel person aŭ cosa – post la difinilo anstataŭ ĝin pronomigi:

• Acel cosa veni de Italia. – Tiu afero venas de Italio.
• Recorda ce alga persones (o algas) abita en sua auto. – Memoru, ke iuj personoj loĝas en sia aŭto.

Kelkfoje oni volas klarigi, ke la deverba substantivo ne estas verbo. Ĉe vortoj kiel alga, multe, kaj poca, oni povas aldoni de inter la difinilo kaj la substantivo; la difinilo tiam fariĝas pronomo, sed la substantivo ne fariĝas verbo. Ĉe aliaj difiniloj, kiel esta kaj acel, oni povas aldoni la antaŭ la difinilo:

• La profesor ia demanda alga de atende. – La profesoro petis iom da atento.
• Multe de labora pote es evitada. – Multe da laboro povas esti evitita.
• La esta deside no es un bon resulta. – Tiu ĉi decido ne estas bona rezulto.

Demandaj pronomoj

Elefeno havas di pronomojn, kiujn oni uzas por krei demandojn:

• cua? – kio? (= cual cosa?)
• ci? – kiu? (= cual person?)
• cual(es)? – kiu(j)?

Cua kaj ci estas nur pronomoj, kaj oni ne uzu ilin kiel difinilojn.

Cual estas baze difinilo, sed oni ofte uzas ĝin ankaŭ kiel pronomon.

Ekzemploj:

• Cua es en la caxa? – Kio estas en la skatolo?
• Cua tu come? – Kion vi manĝas?
• Cua es estas? – Kio estas tiuj ĉi?
• De cua esta torta es composada? – El kio tiu kuko estas farita?
• La armario es plen de cua? – La ŝranko plenas je kio?
• Cual tu ia gusta plu, la libro o la filma? – Kiun vi pli ŝatis, la libron aŭ la filmon?
• Cual de la enfantes ia come la torta? – Kiu el la infanoj manĝis la kukon?
• Vos prefere cual(es), la rojas o la verdes? – Kiu(j)n vi preferas, la ruĝa(j)n aŭ la verda(j)n?
• Cual(es) entre vos vole come esta torta de xocolada? – Kiu(j) el vi volas manĝi ĉi tiun ĉokoladkukon?
• Ci vole es un milionor? – Kiu volas esti milionulo?
• Tu vade a la sinema con ci? – Kun kiu(j) vi iras al la kinejo?
• Ci los es? ­­– Kiuj ili estas?

Oni uzas cua, ci e cual ankaŭ en nerektaj demandoj.

Rilataj pronomoj

Cual e ci funkcias ankaŭ kiel rilataj pronomoj, enkondukante rilatan subfrazon:

• cual – kiu, kiun
• ci – kiu, kiun (= la person cual…)

La rilata pronomo por homo estas ci. La rilata pronomo por aĵo estas cual:

• Esta es la fem de ci me ia compra mea auto. – Ĉi tiu estas la virino, de kiu mi aĉetis mian aŭton.
• La fem de ci me ia oblida sua nom es denova a la porte. – La virino, kies nomo mi forgesis, estas denove ĉe la pordo.
• A, vide la patetas ci segue sua madre! – Ha, vidu la anasidojn, kiuj sekvas sian patrinon!
• La libro cual me leje es tro longa. – La libro, kiun mi legas, tro longas.
• La casa en cual nos abita es tro peti. – La domo, en kiu ni loĝas, estas tro malgranda.
• La superstisios – me gusta esta parola! – cual me ia investiga es riable. – La superstiĉoj – mi ŝatas tiun vorton! –, kiujn mi esploris, estas ridindaj.
• El esperia un sonia cual el teme. – Ŝi spertas sonĝon, kiun ŝi (ankaŭ) timas.
• Komparu: El esperia un sonia ce el teme. – Ŝi spertas sonĝon, ke ŝi timas. (Ŝi timas en la sonĝo.)

Ĉe iuj rilataj subfrazoj, la ĉeffrazo preterlasas la substantivon, kiun la subfrazo priskribas. La rilata pronomo mem okupas la lokon de tiu substantivo. Tiam oni povas uzi lo cual anstataŭ cual kaj el ci anstataŭ ci, se oni volas eviti konfuzon:

• Acel es (lo) cual me ia comprende. – Tio estas tio, kion mi komprenis.
• Me comprende (lo) sur cual on ia instrui me. – Mi komprenas tion, pri kio oni instruis min.
• Me no recorda (el) ci me ia vide. – Mi ne memoras tiun, kiun mi vidis.
• Me no recorda (el) a ci me ia parla. – Mi ne memoras tiun, al kiu mi parolis.

Aliaj pronomoj

Ekzistas kvar specialaj pronomoj por indiki homojn. Oni uzas ilin nur singulare:

• algun – iu (homo) (= alga un, alga person)
• cualcun – iu ajn (homo) (= cualce un, cualce person)
• cadun – ĉiu (homo, individue) (= cada un, cada person)
• nun – neniu (homo) (= no un, no person)

Ekzemploj:

• Algun entre nos es la asasinor. – Iu inter ni estas la murdinto.
• Dise acel broma a cualcun, e el va rie. – Diru tiun ŝercon al iu ajn, kaj tiu ridos.
• Cadun debe reseta un premio. – Ĉiu devas ricevi premion.
• Me senta en la atrio per un ora, e nun ia parla a me. – Mi sidas unu horon en la vestiblo, kaj neniu parolis al mi.

La respondaĵoj de algun, cualcun, cadun, kaj nun por aĵoj estas alga cosa (io), cualce cosa (io ajn), cada cosa (ĉiu aĵo, individue), kaj no cosa (nenio).

Pronomaj vortgrupoj

Pronomojn oni normale ne modifas per difiniloj aŭ adjektivoj, sed oni ja povas modifi ilin per prepoziciaj vortgrupoj:

• Nos en la sindicato esije plu diretos. – Ni en la sindikato postulas pli da rajtoj.
• Tota de la lenio es danada. – Ĉiom el la ligno estas difektita. / La tuta ligno estas difektita.
• La plu de esta linguas es difisil. – Plej multaj el ĉi tiuj lingvoj malfacilas.