LA ESENSE E FUTUR DE LA IDEA DE UN LINGUA INTERNASIONAL
Capitol 1 · Capitol 2 · Capitol 3 · Capitol 4 · Capitol 5 · Capitol 6 · Capitol 7 · Capitol 8

Capitol 7

Mostra ance la testo orijinal

Resta aora a nos la taxe de responde ance a un demanda final, cual es per dise: En la minuto presente, esperanto pare vera es la aspirante unica per un lingua internasional; ma car, suposable, un congresa de representores de renas diversa per eleje un lingua internasional no va reali ancora pronto se, cisa pos des e cisa pos sento anios, esce ante acel tempo multe linguas artifisial nova va pote vera apare, cual va sta multe plu alta ca esperanto, e donce un de los va debe es elejeda par la congresa? O cisa la congresa mesma va organiza un comite capas ci va ocupa se en la crea de un lingua artifisial nova?

Nun restas al ni respondi ankoraŭ unu lastan demandon, nome: En la nuna minuto Esperanto, vere, aperas kiel sola kandidato por lingvo internacia; sed ĉar kongreso de reprezentantoj de diversaj regnoj por la elekto de lingvo internacia efektiviĝos kredeble ankoraŭ ne baldaŭ, eble post dek kaj eble post cent jaroj, tre povas ja esti, ke ĝis tiu tempo aperos multaj novaj artaj lingvoj, kiuj staros multe pli alte ol Esperanto, kaj sekve unu el ili devos esti elektita de la kongreso? Aŭ eble la kongreso mem aranĝos kompetentan komitaton, kiu okupos sin je la kreo de nova arta lingvo? ¶

A esta nos pote dona la responde seguente. La posible ce un lingua nova va apare par se mesma es multe dutada, e la encarga de la crea de un lingua nova a un comite ta es tan asurda como, per esemplo la encarga a un comite de scrive un bon poesia. Car la crea de un lingua plen, conveninte e capas de vive en tota relatas – cual a multe persones pare un cosa tan fasil e bromin – es en veria un cosa estrema difisil. Lo esije de un lado un talento e inspira spesial, e de la otra lado un enerjia enorme, un pasientia, e un ama nonfininte ajuntada a la cosa emprendeda.

Je tio ĉi ni povas respondi jenon. La ebleco de apero de nova lingvo per si mem estas tre duba, kaj komisii al komitato la kreadon de nova lingvo estus tiel same sensence, kiel ekzemple komisii al komitato verki bonan poemon. Ĉar la kreado de plena, en ĉiuj rilatoj taŭga kaj vivipova lingvo, kiu al multaj ŝajnas tia facila kaj ŝerca afero, en efektiveco estas afero tre kaj tre malfacila. Ĝi postulas de unu flanko specialan talenton kaj inspiron kaj de la dua flanko grandegan energion, paciencon kaj varmegan, senfine aldonitan amon al la entreprenita afero.

Nosa parolas va stona vera multe persones, car lo pare a los ce on nesesa sola deside a se ce, per esemplo, un table va es “bam”, un seja va es “bim”, etc etc, e un lingua va es ja preparada. La crea de un lingua completa, conveninte e capas de vive es intera de la mesma spesie como, per esemplo, la jua a un piano o la traversa de un foresta multe densa.

Multajn niaj vortoj tre mirigos, ĉar ŝajnas al ili, ke oni bezonas nur decidi al si, ke tablo ekzemple estos “bam”, seĝo estos “bim” k.t.p. k.t.p., kaj lingvo jam estos preta. Kun la kreado de pleneca, taŭga kaj vivipova lingvo estas tute tiel same, kiel ekzemple kun la ludado sur fortepiano aŭ kun la trairado de densega arbaro.

A un person ci no conose la esense de musica, lo pare ce no cosa es plu fasil ca jua a un piano – vera, on nesesa sola colpa un tecla e un tono es resetada; on colpa un otra tecla e on reseta un otra tono – on colpa teclas diversa en la longia de un ora intera, e on reseta un composada completa… lo pare ce no cosa es plu fasil. Ma cuando el comensa jua sua composada improvisada, tota persones core a via con un rion, e an el mesma, oiante la sonas savaje cual el ia reseta, va comensa pronto comprende poca ce la taxe no es lisa a cualce modo, ce musica no es composada sola par colpas a teclas – e acel eroe, ci ia senta se ante la piano con un espresa tan autofidante, vantante ce el va jua plu bon ca tota otras, core a via con vergonia e no mostra ja plu se ante la popla.

Al homo, kiu ne konas la esencon de muziko, ŝajnas, ke nenio estas pli facila, ol ludi fortepianon, – oni ja bezonas nur ekfrapi unu klavon, kaj estos ricevita tono, vi ekfrapos alian klavon kaj vi ricevos alian tonon, - vi frapados en la daŭro de tuta horo diversajn klavojn, kaj vi ricevos tutan kompozicion… ŝajnas, ke nenio estas pli facila; sed kiam li komencas ludi sian improvizitan kompozicion, ĉiuj kun ridego diskuras, kaj eĉ li mem, aŭdante la ricevatajn de li sovaĝajn sonojn, baldaŭ komencos komprenetadi, ke la afero iel estas ne glata, ke muziko ne konsistas en sola frapado de klavoj, – kaj tiu heroo, kiu kun tia memfida mieno sidiĝis antaŭ la fortepiano, fanfaronante, ke li ludos pli bone ol ĉiuj, kun honto forkuras kaj jam plu ne montras sin antaŭ la publiko. ¶

A un person ci ia es nunca en un foresta grande, lo pare ce no cosa es plu fasil ca traversa un foresta de un fini a la otra: “Cual es asi la problem? Cada enfante pote serta fa esta. On nesesa sola entra, vade sempre direta a ante, e pos alga oras o pos alga dias on va trova se a la fini oposante de la foresta.” Ma apena pos cuando el ia entra alga en la profonda de la foresta, el perde tan sua via ce o el pote a no modo rampe a estra la foresta, o el sorti pos un vaga longa ma en vera tota no modo en acel loca do el ia debe sorti.

Al homo, kiu neniam estis en granda arbaro, ŝajnas, ke nenio estas pli facila, ol trairi arbaron de unu fino ĝis la dua: “kio artifika tie ĉi estas? ĉiu infano ja povas tion ĉi fari; oni bezonas nur eniri, iri ĉiam rekte antaŭen, – kaj post kelke da horoj aŭ post kelke da tagoj vi trovos vin en la kontraŭa fino de la arbaro”. Sed apenaŭ li eniris iom en la profundaĵon de la arbaro, li baldaŭ tiel perdas la vojon, ke li aŭ tute ne povas elrampi el la arbaro, aŭ post longa vagado li eliras, sed tute, tute ne en tiu loko, kie li eliri devis.

Es tal ance con un lingua artifisial: emprende la crea de un lingua, dona ja a lo un nom a ante, trompi lo a la mundo lejente – tota de esta es multe fasil – ma fini felis esta labora es vera no tan fasil. Con un espresa autofidante multe emprende tal labora; ma apena pos cuando los ia vade alga profonda en lo, o los reseta un colie caososa de sonas sin tota desinia definida e sin tota merita, o los es presada par tan multe impedis, tan multe esijes mutua contradisente, ce los perde tota pasientia, lansa la labora a via, e no mostra ja plu se ante la popla.

Tiel estas ankaŭ kun arta lingvo: entrepreni la kreadon de lingvo, doni al ĝi jam antaŭe nomon, trumpeti pri ĝi al la leganta mondo – ĉio tio ĉi estas tre facila, – sed feliĉe fini tiun ĉi laboron estas tute ne tiel facile. Kun memfida mieno multaj entreprenas tian laboron; sed apenaŭ ili iom enprofundiĝis en ĝin, ili aŭ ricevas senordan kolekton da sonoj sen ia difinita plano kaj sen ia indo, aŭ ili puŝiĝas je tiom da malhelpoj, je tiom da reciproke kontraŭparolantaj postuloj, ke ili perdas ĉian paciencon, ĵetas la laboron kaj jam plu ne montras sin antaŭ la publiko.

Ce la crea de un lingua conveninte e capas de vive no es un cosa tan fasil como lo pare a multe, on pote cisa vide la plu bon esta par la fato seguente: on sabe ce asta la apare de volapük e esperanto ia ave un monton enorme de atentas variosa per crea un lingua artifisial internasional. No poca atentas ia apare ance pos la apare de la du linguas notada. En cada istoria de la idea de un lingua internasional on va trova un serie enorme de nomes de esta atentas e sua autores. Esta atentas es fada par persones privata, egal como par sosias intera. Los ia engoli un monton enorme de laboras e alga de los ia engoli ance un monton grande de capital. E an tal, de esta cuantia enorme intera, sola du, vera sola du ia ateni reali e ia trova aderores e la usa pratical! Ma ance esta du ia apare sola acaso, car un de la autores no ia sabe ce la labora de la otra esiste.

Ke la kreado de taŭga kaj vivipova lingvo ne estas tiel facila afero, kiel al multaj ŝajnas, oni povas interalie la plej bone vidi el la sekvanta fakto: oni scias, ke ĝis la apero de Volapük kaj Esperanto estis grandega multo da diversaj provoj krei artan lingvon internacian; ne malmulte da provoj aperis ankaŭ post la apero de la diritaj du lingvoj; grandegan serion da nomoj de tiuj ĉi provoj kaj iliaj aŭtoroj vi trovos en ĉia historio de la ideo de lingvo internacia; tiuj ĉi provoj estis farataj kiel de privataj personoj, tiel ankaŭ de tutaj societoj; ili englutis grandegan multon da laboroj kaj kelkaj el ili englutis ankaŭ tre grandajn kapitalojn; – kaj tamen el tiu ĉi tuta grandega nombro nur du, sole nur du atingis efektiviĝon kaj trovis adeptojn kaj praktikan uzon! Sed ankaŭ tiuj ĉi du aperis nur okaze, dank’ al tio, ke unu el la aŭtoroj ne sciis pri la laborado de la dua.

La autor de la lingua esperanto, ci ia dedica sua vive intera a sua idea, comensante de sua enfantia la plu joven, ci ia adulti con esta idea e ia es preparada per sacrifia tota a lo, el mesma confesa ce sua enerjia ia es suportada sola par la consensia ce el crea un cosa tal como ia esiste nunca a ante, e ce la difisiles cual el ia encontra en la dura de sua laboras ia es tan grande e ia esije tan multe pasientia ce, si volapük ta apare ja a un punto plu temprana par 5–6 anios, cuando esperanto no ia es ancora finida, el (la autor de esperanto) ta perde serta la pasientia e ta refusa plu labora sur sua lingua, an si el ia es vera clar consensa ce sua lingua es enorme plu bon ca volapük.

La aŭtoro de la lingvo Esperanto, kiu dediĉis al sia ideo sian tutan vivon, komencante de la plej frua infaneco, kiu kun tiu ĉi ideo kunkreskiĝis kaj estis preta ĉion oferi al ĝi, konfesas mem, ke lian energion subtenadis nur tiu konscio, ke li kreas ion tian, kio ankoraŭ neniam ekzistis, kaj ke la malfacilaĵoj, kiujn li renkontadis en la daŭro de sia laborado, estis tiel grandaj kaj postulis tiom multe da pacienco, ke se Volapük estus aperinta 5–6 jarojn pli frue, kiam Esperanto ne estis ankoraŭ finita, li (la aŭtoro de Esperanto) certe perdus la paciencon kaj rifuzus la pluan laboradon super sia lingvo, malgraŭ ke li tute bone konsciis la grandegan plibonecon de sia lingvo antaŭ Volapük. ¶

Vos va comprende par tota diseda a supra ce aora, cuando la mundo intera sabe ce du linguas artifisial intera completa ia esiste ja longa, es multe dutable ce on va trova algun ci ta emprende aora de la comensa un labora simil de Sisifo, e ta ave enerjia sufisinte per gida lo a un fini felis – an plu car el no ta es stimulada par la espera de dona un cosa plu bon ca lo cual esiste ja.

El ĉio supredirita vi komprenos, ke nun, kiam la tuta mondo scias, ke du tute plenaj artaj lingvoj jam longe ekzistas, estas tre dube, ke troviĝu iu, kiu entreprenus nun similan Sizifan laboron de la komenco kaj havus sufiĉe da energio, por alkonduki ĝin al feliĉa fino, tiom pli ke lin ne vigligus la espero doni iam ion pli bonan ol tio, kio jam ekzistas.

Cuanto poca espera un tal emprendor ta ave, on vide la plu bon esta en acel multe probas e projetas cual ia apare pos esperanto. An si la autores ia ave ante se un model ja intera preparada, seguente cual los ia pote labora, no sola zero de esta probas ia sorti de la area de projetas, ma an de esta projetas mesma on vide clar ce, si sua autores ta ave la pasientia e potia per gida los a un fini, esta laboras ta presenta se en un modo no plu bon, ma, par contrasta, multe min bon ca esperanto.

Kiom malmulte da espero havus tia entreprenanto, oni vidas la plej bone el tiuj tre multaj provoj kaj projektoj, kiuj aperis post Esperanto: malgraŭ ke la aŭtoroj havis antaŭ si jam tute pretan modelon, laŭ kiu ili povis labori, ne sole nenia el tiuj ĉi provoj eliris el la regiono de projektoj, sed eĉ jam el tiuj ĉi projektoj mem oni klare vidas, ke se iliaj aŭtoroj havus la paciencon kaj povon alkonduki ilin ĝis fino, tiuj ĉi laboroj prezentiĝus ne pli bone, sed kontraŭe, multe malpli bone ol Esperanto.

En cuando esperanto sasia eselente tota esijes cual on pote fa a un lingua internasional (fasilia estracomun, esatia, ricia, naturalia, capasia de vive, curvablia, belia de sona, etc), cada de esta projetas atenta boni un lado de la lingua, e los sacrifia per esta tota otra lados, contra vole.

Dum Esperanto bonege kontentigas ĉiujn postulojn, kiuj povas esti farataj al lingvo internacia (eksterordinara facileco, precizeco, riĉeco, natureco, vivipoveco, fleksebleco, sonoreco k.t.p.), ĉiu el tiuj projektoj penas plibonigi unu ian flankon de la lingvo, oferante por tio ĉi kontraŭvole ĉiujn aliajn flankojn.

Tal, per esemplo, multe de la projetores la plu resente usa la truco seguente: Sabente ce la popla va judi cada projeta par conforma a la manera en cual la linguistes instruida va relata a lo, los no cura ce sua projeta conveni real per cualce cosa en pratica, ma sola ce lo fa un bon impresa a la linguistes en la minuto prima. Per esta, los prende sua parolas cuasi intera sin cualce cambia de la linguas natural ja esistente la plu importante.

Tiel ekzemple multaj el la plej novaj projektistoj uzas la sekvantan ruzaĵon: sciante, ke la publiko taksos ĉiun projekton konforme al tio, kiel al ĝi rilatos la instruitaj lingvistoj, ili zorgas ne pri tio, ke ilia projekto estu efektive taŭga por io en la praktiko, sed nur pri tio, ke ĝi en la unua minuto faru bonan impreson sur la lingvistojn; por tio ili prenas siajn vortojn preskaŭ tute sen ia ŝanĝo el la plej gravaj jam ekzistantaj lingvoj naturaj.

Pos reseta un frase scriveda en un tal lingua projetada, la linguistes nota ce a la ves prima los ia comprende multe plu fasil esta frase ca en esperanto – e la projetores condui ja como vinsores e anunsia ce sua “lingua” (si los va fini el a alga tempo) va es plu bon ca esperanto.

Ricevinte frazon skribitan en tia projektita lingvo, la lingvistoj rimarkas, ke ili per la unua fojo komprenis tiun ĉi frazon multe pli facile ol en Esperanto, – kaj la projektistoj jam triumfas kaj anoncas, ke ilia “lingvo” (se ili iam finos ĝin) estos pli bona ol Esperanto.

Ma cada person pratical es direta convinseda ce esta es sola un ilude, ce on ia sacrifia asi a la prinsipe nonimportante, esposada per mostra e atrae, la prinsipes la plu importante (como per esemplo la fasilia de lingua per la noninstruidas, la curvablia, la ricia, la esatia, etc), e ce, si un lingua simil ta es an finida a alga tempo, lo ta dona asoluta no cosa en la fini! Car, si la merita la plu importante de un lingua internasional ta es trovada en la fato ce lo ta es direta comprendeda, tan fasil como posible, par la linguistes instruida, vera nos ta pote prende simple cualce lingua per esta, per esemplo la lingua latina, tota sin cualce cambias – e la linguistes instruida va comprende lo ancora plu fasil a la ves prima!

Sed ĉiu prudenta homo tuj konvinkiĝas, ke tio ĉi estas nur iluzio, ke al la malgrava principo, elmetita pro montro kaj allogo, tie ĉi estas oferitaj la principoj plej gravaj (kiel ekzemple la facileco de la lingvo por la nekleruloj, fleksebleco, riĉeco, precizeco k.t.p.), kaj ke se simila lingvo eĉ povus esti iam finita, ĝi en la fino absolute nenion donus! Ĉar se la plej grava merito de lingvo internacia konsistus en tio, ke ĝi kiel eble plej facile estu tuj komprenata de la instruitaj lingvistoj, ni ja por tio ĉi povus simple preni ian lingvon, ekzemple la latinan, tute sen iaj ŝanĝoj, – kaj la instruitaj lingvistoj ĝin ankoraŭ pli facile komprenos per la unua fojo!

La prinsipe de cambia la parolas natural en un modo tan peti como posible es no sola bon conoseda a la autor de la lingua esperanto, ma la projetores ia prende vera esta prinsipe de el. Ma si esperanto sasia pratical esta prinsipe par mesura de posiblia, laborante la plu atendosa per no ofende contra otra prinsipes plu importante de un lingua internasional, la projetores dirije tota sua atende a sola esta prinsipe, e los dona tota otra cosas, noncomparable plu importante, a sacrifia, car los no pote – e no ave an la desira per – combina e acorda mutua prinsipes diversa, car los, an mesma, no espera dona alga cosa preparada e conveninte, ma los vole sola fa un efeto.

La principo de kiel eble plej malgranda ŝanĝado de la naturaj vortoj ne sole estis bone konata al la aŭtoro de la lingvo Esperanto, sed ĝuste de li la novaj projektistoj ja prenis tiun ĉi principon: sed dum Esperanto prudente kontentigas tiun ĉi principon laŭ mezuro de ebleco, penante plej zorge, ke ĝi ne kontraŭagadu al aliaj pli gravaj principoj de lingvo internacia, la projektistoj turnas la tutan atenton nur sur tiun ĉi principon, kaj ĉion alian, nekompareble pli gravan, ili fordonas kiel oferon, ĉar kunigi kaj konsentigi inter si diversajn principojn ili ne povas kaj eĉ ne havas deziron, ĉar ili eĉ mem ne esperas doni ion pretan kaj taŭgan, sed ili volas nur fari efekton. ¶

Vos vide par tota diseda a supra ce on no ave an un razona la plu peti per teme ce cualce lingua nova ta apare cual ta puia a via esperanto – acel lingua en cual tan multe talento es poneda, tan multe sacrifias e tan multe anios de labora pasiente e zelosa ajuntada, la lingua cual en la longia de multe anios es ja probada en tota relatas e reali tan bon en la pratica tota de lo cual nos pote espeta de un lingua internasional.

El ĉio supredirita vi vidas, ke ne ekzistas eĉ la plej malgranda kaŭzo por timi, ke aperus ia nova lingvo, kiu elpuŝus Esperanton, - tiun lingvon, en kiun estas enmetita tiom da talento, tiom da oferoj kaj tiom da jaroj da pacienca kaj varmege aldonita laboro, la lingvon, kiu en la daŭro de multaj jaroj estas jam elprovita en ĉiuj rilatoj kaj en la praktiko tiel bonege plenumas ĉion tion, kion ni povas atendi de lingvo internacia.

Ma por vos, escutores respetada, esta no sufisi. Vos desira ce nos dona a vos un sertia lojical completa e sin duta ce la lingua esperanto no va ave competores. Felis nos trova nos en un tal situa ce nos pote dona a vos esta sertia completa.

Sed por vi, estimataj aŭskultantoj, tio ĉi estas ne sufiĉa: vi deziras, ke ni donu al vi plenan kaj senduban logikan certecon pri tio, ke la lingvo Esperanto ne havos konkurantojn. Feliĉe ni trovas nin en tia situacio, ke ni povas doni al vi tiun ĉi plenan certecon. ¶

Si la esense intera de un lingua artifisial ta es trovada en sua gramatica, alora de la momento de la apare de volapük la demanda de un lingua internasional ta es solveda per sempre, e cualce competores a la lingua volapük no ta pote apare ja, car, an con eras diversa, la gramatica de volapük es tan fasil e tan simple ce dona un cosa multe plu fasil e plu simple on no pote ja.

Se la tuta esenco de lingvo arta konsistus en ĝia gramatiko, tiam de la momento de la apero de Volapük la demando de lingvo internacia estus solvita por ĉiam kaj iaj konkurantoj al la lingvo Volapük aperi jam ne povus; ĉar malgraŭ diversaj eraroj la gramatiko de Volapük estas tiel facila kaj tiel simpla, ke doni ion multe pli facilan kaj pli simplan oni jam ne povus.

Un lingua nova ta pote difere de volapük sola en alga detalias pico, e cadun comprende ce nun ta emprende la crea de un lingua nova per detalias pico, e la mundo no ta refusa la lingua ja intera preparada e probada par causa de detalias pico. En un situa estrema, la academia o congresa futur ta fa en la gramatica volapük acel cambias peti cual ta pare usosa, e volapük ta resta sin duta un lingua internasional, e cada compete ta es escluida per sempre.

Lingvo nova povus diferenci de Volapük nur per kelkaj bagateloj, kaj ĉiu komprenas, ke pro bagateloj neniu entreprenus la kreadon de nova lingvo, kaj la mondo pro bagateloj ne rifuzus la jam tute pretan kaj elprovitan lingvon. En la ekstrema okazo la estonta akademio aŭ kongreso farus en la Volapüka gramatiko tiujn negrandajn ŝanĝojn, kiuj montriĝus utilaj, kaj lingvo internacia sen ia dubo restus Volapük, kaj ĉia konkurado estus por ĉiam esceptita.

Ma un lingua es composada no sola par un gramatica, ma ance par un vocabulo, e la aprende de la vocabulo esije un tempo a sento veses plu longa ca la aprende de la gramatica. Entretempo, volapük ia solve sola la demanda de la gramatica, e el ia lasa la vocabulo como intera nonatendeda, simple donante un colie completa de parolas inventada diversa cual cada autor nova ta ave la direto de imajina per se, seguente sua desira propre. Per esta razona, ja en la comensa se mesma de la esiste de volapük, an la volapukistes la plu zelosa ia teme natural ce un lingua nova va apare doman, en no modo simil a volapük, e la batalia ia comensa entre la du linguas.

Sed lingvo konsistas ne sole el gramatiko, sed ankaŭ el vortaro, kaj la ellernado de la vortaro postulas en lingvo arta cent fojojn pli da tempo, ol la ellernado de la gramatiko. Dume Volapük solvis nur la demandon de la gramatiko, kaj la vortaron ĝi lasis tute sen atento, doninte simple tutan kolekton da diversaj elpensitaj vortoj, kiujn ĉiu nova aŭtoro havus la rajton elpensi al si laŭ sia propra deziro. Jen kial jam en la komenco mem de la ekzistado de Volapük eĉ la plej fervoraj Volapükistoj nature timis, ke morgaŭ aperos nova lingvo, tute ne simila je Volapük kaj inter la ambaŭ lingvoj komenciĝos batalado.

Con esperanto la cosa es intera diferente. On sabe – e no rexercor nega esta an per un minuto – ce esperanto ia solve no sola la demanda de la gramatica, ma ance la demanda de la vocabulo, seguente no un parte peti de la problem, ma la problem intera. Donce, en un tal situa, cual taxe ta resta per la autor de cualce lingua nova si un tal ta apare a alga tempo? No cosa ta resta ja a el ultra… descovre la America ja descovreda!

Tute alia afero estas kun Esperanto: oni scias – kaj tion ĉi eĉ por unu minuto nenia esploranto neas, – ke Esperanto solvis ne sole la demandon de la gramatiko, sed ankaŭ la demandon de la vortaro, sekve ne unu malgrandan parton de la problemo, sed la tutan problemon. Kio do en tia okazo restis por fari al la aŭtoro de ia nova lingvo, se tia iam aperus? Al li restus jam nenio ol… eltrovi la jam eltrovitan Amerikon!

Vera, nos ta imajina a nos ce aora, an con la lingua esperanto ja esistente, eselente en tota relatas, probada a cada lado, ja avente un monton de aderores e un leteratur vasta, an tal un person ia apare ci ia deside dedica un serie intera de anios a la crea de un lingua nova, ce el ia susede gida sua labora asta la fini e ce la lingua proposada par el mostra se como vera plu bon ca esperanto – donce nos ta regarda cual vista esta lingua ta ave.

Ni prezentu al ni efektive, ke nun, malgraŭ la jam ekzistanta, bonega en ĉiuj rilatoj, ĉiuflanke elprovita, havanta jam multegon da adeptoj kaj vastan literaturon lingvo Esperanto, aperis tamen homo, kiu decidis dediĉi tutan serion da jaroj al la kreado de nova lingvo, ke li sukcesis alkonduki sian laboron ĝis la fino kaj ke la lingvo proponita de li montriĝas efektive pli bona ol Esperanto, - ni rigardu do, kian vidon havus tiu ĉi lingvo.

Si la gramatica de la lingua esperanto, cual dona la posiblia plen de espresa tota sutiles de la pensa umana en la manera la plu esata, es composada intera de 16 regulas peti e pote es aprendeda en un dui de un ora – alora cual plu bon cosa la autor nova ta pote dona? En un situa estrema, el ta dona cisa 15 regulas en loca de 16, e en loca de 30 minutos de labora el ta esije 25 minutos? Esce no?

Se la gramatiko de la lingvo Esperanto, kiu donas plenan eblon esprimi en la plej preciza maniero ĉiujn nuancojn de la homa penso, konsistas tute el 16 malgrandaj reguletoj kaj povas esti ellernita en duono da horo, – tiam kion la nova aŭtoro povus doni pli bonan? En ekstrema okazo li donus eble anstataŭ 16 reguloj 15 kaj anstataŭ 30 minutoj da laborado postulus 25 minutojn? Ĉu ne vere?

Ma, par esta razona, esce algun va desira crea un lingua nova, e esce la mundo va refusa par esta detalia pico acel lingua ja esistente e probada a cada lado? Sin duta, no. En un situa estrema la mundo va dise: “Si alga detalia pico en tu gramatica es plu bon ca en esperanto, nos va introdui esta detalia pico en esperanto e la cosa va es finida.”

Sed ĉu deziros iu pro tio ĉi krei novan lingvon kaj ĉu la mondo pro tia bagatelo rifuzos la jam ekzistantan kaj ĉiuflanke elprovitan? Sendube ne; en ekstrema okazo la mondo diros: “se en via gramatiko ia bagatelo estas pli bona ol en Esperanto, ni tiun ĉi bagatelon enkondukos en Esperanton kaj la afero estos finita”.

De cual spesie la vocabulo de esta lingua va es? A la tempo presente, no rexercor duta ja ce la vocabulo de un lingua internasional no pote es composada par parolas acaso inventada, ma debe serta es composada par parolas romanica-germanica en sua formas la plu comun usada. Esta no es afin – como multe projetores plu resente opina – la linguistes instruida pote comprende direta un testo scriveda en esta lingua (en un cosa como un lingua internasional, la linguistes instruida ave la rol final, car vera per los un tal lingua es la min nesesada), ma per otra razonas plu importante.

Kia estos la vortaro de tiu ĉi lingvo? En la nuna tempo nenia esploranto jam dubas, ke la vortaro de lingvo internacia ne povas konsisti el vortoj arbitre elpensitaj, sed devas konsisti nepre el vortoj romana-germanaj en ilia plej komune uzata formo; tio ĉi estas ne por tio, ke – kiel opinias multaj pli novaj projektistoj – la instruitaj lingvistoj povu tuj kompreni tekston skribitan en tiu ĉi lingvo (en tia afero, kiel lingvo internacia, la instruitaj lingvistoj ludas la lastan rolon, ĉar por ili ja tia lingvo estas malplej bezona), sed pro aliaj, pli gravaj kaŭzoj.

Tal, per esemplo, on ave un cuantia enorme de parolas conoseda como “stranjer”, cual es egal usada en tota linguas e es conoseda a tota persones sin aprende, e de cual la nonusa ta es un asurda direta. Tota otra parolas de la vocabulo debe sona armoniosa con estas, car, si no, la lingua ta es savaje, a cada paso ta ave un junta de elementos presada, noncomprendes, e la rici constante normal de la lingua ta es difisilida. On ave ance otra razonas diversa per cual la vocabulo debe es composada sola de tal parolas e no de otras, ma sur esta razonas, car los es tro spesial, nos no va parla detaliosa asi. Lo va sufisi si nos dise sola ce tota rexercores la plu resente aseta ce esta lege per la vocabulo permete ja no duta.

Tiel ekzemple ekzistas grandega nombro da vortoj tiel nomataj “fremdaj”, kiuj en ĉiuj lingvoj estas uzataj egale kaj al ĉiuj estas konataj sen ellernado kaj kiujn ne uzi estus rekta absurdo; al ili unisone devas soni ankaŭ ĉiuj aliaj vortoj de la vortaro, ĉar alie la lingvo estus sovaĝa, sur ĉiu paŝo estus kunpuŝiĝo de elementoj, malkompreniĝoj, kaj la konstanta regula riĉiĝado de la lingvo estus malfaciligita. Ekzistas ankoraŭ diversaj aliaj kaŭzoj, pro kiuj la vortaro devas esti kunmetita nur el tiaj vortoj kaj ne el aliaj, sed pri tiuj ĉi kaŭzoj, kiel tro specialaj, ni tie ĉi detale ne parolos. Estos sufiĉe, se ni nur diros, ke ĉiuj plej novaj esplorantoj akceptas tiun ĉi leĝon por la vortaro kiel allasantan jam nenian dubon.

E car la lingua esperanto ia gida se per esata esta lege, e car su esta lege un acasia grande en la eleje de parolas no pote esiste, la demanda resta: cual un autor de un lingua nova ta pote dona a nos, si un tal ta es creada? Lo es vera ce a acel o un otra parola on ta pote dona un forma plu conveninte – ma vera poca tal parolas esiste. On vide esta a modo la plu bon par la fato ce, sempre cual on prende de la multe projetas cual ia apare pos esperanto, on va trova en cada de los minima 60% de parolas cual ave intera la mesma forma como en esperanto.

Kaj ĉar la lingvo Esperanto ĝuste per tiu ĉi leĝo sin gvidis kaj ĉar ĉe tiu ĉi leĝo granda arbitro en la elekto de vortoj ekzisti ne povas, restas la demando, kion do povus al ni doni aŭtoro de nova lingvo, se tia estus kreita? Estas vero, ke al tiu aŭ alia vorto oni povus doni pli oportunan formon, – sed da tiaj vortoj ekzistas tre nemulte. Tion ĉi oni la plej bone vidas el tio, ke kian ajn el la multaj projektoj aperintaj post Esperanto vi prenus, vi trovos en ĉiu el ili almenaŭ 60 % da vortoj, kiuj havas tute tiun saman formon, kiel en Esperanto.

E si vos va ajunta ancora a esta la fato ce la 40% restante de parolas difere de la forma esperanto ance xef sola car la autores de acel projetas o no ia dona atende a prinsipes diversa cual es estrema importante per un lingua internasional, o ia cambia simple la parolas sin cualce nesesa – vos va veni fasil a la conclui ce la cuantia real de parolas a cual on ta pote dona un forma plu oportun en loca de la forma esperanto presenta no plu ca cisa 10%.

Kaj se vi al tio ĉi ankoraŭ aldonos, ke ankaŭ la restaj 40 % da vortoj diferencas de la Esperanta formo pleje nur tial, ke la aŭtoroj de tiuj projektoj aŭ ne turnis atenton sur diversajn principojn, kiuj por lingvo internacia estas treege gravaj, aŭ simple ŝanĝis la vortojn tute sen ia bezono, – vi facile venos al la konkludo, ke la efektiva nombro da vortoj, al kiuj oni anstataŭ la formo Esperanta povus doni formon pli oportunan, prezentas ne pli ol iajn 10 %.

Ma si en la gramatica esperanto on pote cambia cuasi no cosa, e en la vocabulo on ta pote cambia sola cisa 10% de parolas, alora on ave la demanda: cual la lingua nova ta presenta par se, si lo ia es creada a alga tempo e si lo ta pare como un lingua vera conveninte en tota relatas? Esta no ta es un lingua nova, ma sola un lingua esperanto alga cambiada! Seguente, tota la demanda sur la futur de la lingua internasional gida sola a la demanda esce on va aseta esperanto sin cambia en sua forma presente o fa alga cambias en lo a alga tempo!

Sed se en la Esperanta gramatiko oni preskaŭ nenion povas ŝanĝi kaj en la vortaro oni povus ŝanĝi nur iajn 10 % da vortoj, tiam estas la demando, kion do prezentus per si la nova lingvo, se ĝi iam estus kreita kaj se ĝi efektive montriĝus kiel lingvo taŭga en ĉiuj rilatoj? Tio ĉi estus ne nova lingvo, sed nur iom ŝanĝita lingvo Esperanto! Sekve la tuta demando pri la estonteco de la lingvo internacia alkondukiĝas nur al tio, ĉu Esperanto estos akceptita senŝanĝe en ĝia nuna formo, aŭ en ĝi estos faritaj iam iaj ŝanĝoj!

Ma esta demanda ave ja no sinifia per la esperantistes. Los protesta sola si persones individua vole cambia esperanto seguente sua preferes. Ma si a alga tempo un congresa o academia autoriosa va deside fa tal o otra cambias en la lingua, la esperantistes va aseta esta con plaser e va perde no cosa par esta. Los no va nesesa alora aprende de la comensa alga lingua nova difisil, ma los va nesesa sola sacrifia un o alga dias per la aprende de acel cambias cual es fada en la lingua, e la cosa va es finida.

Sed tiu ĉi demando por la esperantistoj havas jam nenian signifon; ili protestas nur kontraŭ tio, se apartaj personoj volas ŝanĝi Esperanton laŭ sia bontrovo; sed se iam aŭtoritata kongreso aŭ akademio decidos fari en la lingvo tiajn aŭ aliajn ŝanĝojn, la esperantistoj akceptos tion ĉi kun plezuro kaj nenion perdos de tio ĉi: ili ne bezonos tiam de la komenco ellerni ian novan malfacilan lingvon, sed ili bezonos nur oferi unu aŭ kelkajn tagojn por la ellerno de tiuj ŝanĝoj en la lingvo, kiuj estos faritaj, kaj la afero estos finita. ¶

La esperantistes tota no reclama ce sua lingua presenta un cosa tan perfeta ce no cosa plu alta ta pote ja esiste.

La esperantistoj tute ne pretendas, ke ilia lingvo prezentas ion tiom perfektan, ke nenio pli alta jam povus ekzisti.

Par contrasta: cuando un congresa autoriosa va reali, de cual on sabe ce sua deside va ave fortia per la mundo, la esperantistes mesma va proposa a lo la defini de un comite ci ta ocupa se en un esplora tra la lingua e ta fa en lo tota bonis usosa, an si per esta on ta debe cambia la lingua asta un cosa tota nonreconosable. Ma car n ave no posible de previde esce esta labora de la comite va susede intera, esce lo no va dura per un serie de anios nonfininte, esce lo va es gidada a un fini felis en acorda, e esce la labora finida va pare plen conveninte en la pratica, donce natural ta es un ata multe nonsaja e nonpardonable par la comite si, par causa de la futur problemosa, lo ta refusa la fatos presente, finida e probada en tota relatas.

Kontraŭe: kiam efektiviĝos aŭtoritata kongreso, pri kiu oni scios, ke ĝia decido havos forton por la mondo, la esperantistoj mem proponos al ĝi difini komitaton, kiu okupus sin je la trarigardo de la lingvo kaj farus en ĝi ĉiujn utilajn plibonigojn, se eĉ por tio ĉi oni devus ŝanĝi la lingvon ĝis plena nerekonebleco; sed ĉar ekzistas nenia eblo antaŭvidi, ĉu tiu ĉi laboro entute sukcesos al la komitato, ĉu ĝi ne daŭros senfinan serion da jaroj, ĉu ĝi en konsenteco estos alkondukita al feliĉa fino kaj ĉu la finita laboro en la praktiko montriĝos tute taŭga, sekve kompreneble estus tre malsaĝe kaj nepardoneble de la flanko de la komitato, se ĝi pro la problema estontaĵo rifuzus la faktan kaj en ĉiuj rilatoj finitan kaj elprovitan nunaĵon;

Donce, an si la congresa ta veni a la conclui ce esperanto no es bon, lo ta pote deside sola la seguente: aseta entretempo la lingua esperanto en sua forma presente, e, paralel con esta, defini un comite ci ta ocupa se en la perfeti de esta lingua o en la crea de alga lingua nova plu ideal. E sola alora, cuando con la tempo ta apare ce la laboras de la comite ia es felis gidada a un fini e ia mostra se como intera conveninte pos multe probas, sola alora on ta pote anunsia ce on desprende la forma presente de la lingua internasional e ce la forma nova entra en la vive en sua loca.

sekve se eĉ la kongreso venus al la konkludo, ke Esperanto ne estas bona, ĝi povus decidi nur la jenon: akcepti dume la lingvon Esperanto en ĝia nuna formo kaj paralele kun tio ĉi difini komitaton, kiu okupus sin je la perfektigo de tiu ĉi lingvo aŭ je la kreo de ia nova lingvo pli ideala; kaj nur tiam, kiam kun la tempo montriĝus, ke la laborado de la komitato estas feliĉe alkondukita al fino kaj post multaj provoj montriĝis tute taŭga, nur tiam oni povus anonci, ke la nuna formo de la lingvo internacia estas eksigata kaj anstataŭ ĝi eniras en la vivon la formo nova.

Cada person pratical va acorda ce la congresa pote ata sola tal e en no otra modo. Seguente, si nos suposa an ce la lingua final de la jeneras futur no va es esperanto, ma alga otra lingua cual es ancora no desiniada, en cada aveni la via a acel lingua debe gida serta tra esperanto.

Ĉiu prudenta homo konsentos, ke la kongreso povas agi nur tiel kaj ne alie. Sekve se ni eĉ supozos, ke fina lingvo de la estontaj generacioj estos ne Esperanto, sed ia alia ankoraŭ ellaborota lingvo, en ĉia okazo la vojo al tiu lingvo nepre devas konduki tra Esperanto. ¶

Donce, resomante tota cual nos ia dise de la comensa asta la minuto presente, nos dirije vosa atende a la fato ce nos ia veni a la concluis seguente:

Sekve resumante ĉion, kion ni diris de la komenco ĝis la nuna minuto, ni turnas vian atenton sur tion, ke ni venis al la sekvantaj konkludoj:

1. La introdui de un lingua internasional ta trae un benefica enorme a la umanas.

1. La enkonduko de lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon;

2. La introdui de un lingua internasional es tota posible.

2. La enkonduko de lingvo internacia estas tute ebla;

3. La introdui de un lingua internasional va reali serta e sin duta, a un tempo o un otra, sempre cuanto la persones costumal ta batalia contra esta.

3. La enkonduko de lingvo internacia pli aŭ malpli frue nepre kaj sendube efektiviĝos, kiom ajn la rutinistoj batalus kontraŭ tio ĉi;

4. On va eleje nunca alga otra lingua per es internasional estra un artifisial.

4. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom arta;

5. On va eleje nunca alga otra lingua per es internasional estra esperanto. O on va lasa lo en sua forma presente per sempre, o on va fa alga cambias en lo a pos.

5. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom Esperanto; ĝi aŭ estos lasita por ĉiam en ĝia nuna formo, aŭ en ĝi estos poste faritaj iaj ŝanĝoj.