GRAMATYKA
Pisownia i wymowa ·
Zdania ·
Rzeczowniki ·
Określniki ·
Zaimki ·
Przymiotniki ·
Przysłówki ·
Czasowniki ·
Przyimki ·
Spójniki ·
Zdania pytające ·
Zdania złożone ·
Liczebniki ·
Słowotwórstwo ·
Skróty ·
Interpunkcja
AVISA: Esta pajes sur la gramatica ancora no es completa traduida a polsce.
Określnik jest wyrazem, którego celem jest dostarczenie informacji o rzeczowniku, do którego się odnosi, na przykład o jego liczności czy tożsamości. Wyjąwszy końcówkę liczby mnogiej -s (która jest w LFN klasyfikowana jako określnik), wyrazy należące do tej kategorii zawsze poprzedzają rzeczowniki.
Wyróżnia się kilka klas określników. Typowymi przykładami dla każdej z nich są odpowiednio: tota, la, esta, cual, cada, mea, multe, otra.
Tota oznacza „wszyscy”, „cały”. Wyraża całkowitą liczbę bądź ilość desygnatu rzeczownika, który — jeżeli jest policzalny — musi wystąpić w formie liczby mnogiej. W opozycji do cada, tota odnosi się do rzeczy jako całości, a nie do każdej instancji z osobna, które się na nią składają:
Ambos oznacza „oba”. Ten określnik może być zastosowany w miejsce tota, gdy mowa o rzeczach, których całkowita ilość wynosi tylko dwa. Wymaga rzeczownika w liczbie mnogiej:
Semantycznie, tota oraz ambos nie różnią się od określników ilości, jednakże są traktowane jako osobna klasa wyrazów z powodu towarzyszącej im składni — poprzedzają wszystkie inne określniki w wyrażeniu rzeczownikowym, włącznie z przedimkiem la.
Przedokreślniki upowszechniające mogą zostać przekształcone w zaimki.
LFN wyróżnia dwa przedimki — przedimek określony la oraz przedimek nieokreślony un. „Określony” oznacza tu, że desygnat rzeczownika został już wcześniej zdefiniowany, w przeciwieństwie do przywołania go w wypowiedzi po raz pierwszy.
Przedimek la wprowadza rzeczownik, oznaczający rzecz lub postać, których istnienia słuchacz jest już świadomy. Używa się go w następujących okolicznościach:
Rzecz była już wspominana:
Słuchacz może bez trudu domyślić się, że rzecz istnieje:
Pozostała część zdania opisuje rzecz wystarczająco dokładnie:
Słuchacz może określić rzecz, o której mowa, z kontekstu rozmowy:
Rzecz jest dobrze znana każdemu. Do tej kategorii należą m.in. dziedziny nauki lub też rzeczowniki abstrakcyjne:
Przedimek un wprowadza rzeczownik w liczbie pojedynczej, który odnosi się do czegoś, co słuchaczowi jest w momencie mówienia jeszcze nieznane. Nie używa się go w połączeniu z liczbą mnogą ani z rzeczownikami niepoliczalnymi. (Służy również za określnik ilości, oznaczający „jeden”.)
Niektóre języki posiadają oddzielny przedimek cząstkowy, który wskazuje nieokreśloną ilość desygnatu rzeczownika niepoliczalnego. W języku LFN można użyć la, albo zupełnie zrezygnować z przedimka:
Określniki wskazujące, odnosząc się do desygnatu rzeczownika, umiejscowiają go w czasie lub przestrzeni, czasem też wskazują, że chodzi o sam wyraz, który określają.
Określnik esta oznacza „ten”. Jest on podobny do przedimka la, lecz wskazuje przedmiot bliski mówiącemu, zarówno w sensie fizycznym, jak i przenośnym:
Określnik acel oznacza „tamten”. Jest on również podobny do przedimka la, lecz wskazuje przedmiot, który jest odległy w stosunku do mówiącego, a przynajmniej znajduje się na tyle daleko, że użycie esta byłoby nieodpowiednie:
Esta i acel mogą być użyte jako zaimki.
Określniki pytajne są jednym ze sposobów na stworzenie zdania pytającego.
Cual fa un demanda de identia o spesie:
Cuanto zadaje pytanie rozpoczynające się od słów „ile” (bez względu na to, czy rzeczownik jest policzalny, czy nie):
Cual oraz cuanto są używane również jako zaimki.
Określniki wyboru wskazują określone jednostki z całego zbioru:
Określnik cada oznacza „każdy” lub „poszczególny”, rozpatrując wszystkie jednostki z osobna. Określany rzeczownik musi występować w formie liczby pojedynczej i należeć do klasy rzeczowników policzalnych:
Określnik cualce oznacza „którykolwiek”, „dowolny”, zatem nie precyzuje dokładnie, o które jednostki chodzi. Rzeczownik zwykle jest policzalny, w przeciwnym wypadku stosuje się raczej „alga”:
Określnik alga informuje, że tożsamość desygnatu rzeczownika jest nieokreślona:
Użyty z niepoliczalnym rzeczownikiem, albo takim, który jest policzalny i ma formę liczby mnogiej, alga oznacza, że zarówno tożsamość desygnatu rzeczownika, jak i jego ilość są niesprecyzowane. Domniemuje się, że ilość jest dość mała — w przeciwnym razie zostałby użyty określnik multe — jednak nie na tyle, aby użyć poca:
Określnik no oznacza „żaden”. Używa się go wtedy, gdy desygnat rzeczownika jest nieobecny albo nieistniejący:
Określnik sola oznacza „jedyny”, tj. tylko ten i żaden inny:
Te określniki, za wyjątkiem no i sola, mogą być użyte jako zaimki. Tworzą one również specjalne zaimki cadun, cualcun, algun i nun, które odnoszą się do osób. Aby odnieść je do rzeczy, stawia się po nich wyraz cosa.
La determinantes de posese es mea, tua, nosa, e vosa:
On pote ance indica la posese con un formula como de me:
La determinante de posese per la person tre es sua, egal per tota la pronomes el, lo, los, on, e se:
Aby wyrazić “ich” (tj. de los lub de se, jeśli se jest w liczbie mnogiej), zamiast sua można użyć wyznacznika lor. Nie jest to jednak nigdy obowiązkowe. Sua jest zawsze możliwe (i bardziej tradycyjne), ale w niektórych zdaniach lor może być bardziej zrozumiałe:
Określniki ilości pomagają wyrazić ilość lub liczbę desygnatu rzeczownika:
Przyrostek liczby mnogiej -s jest najbardziej podstawowym określnikiem ilości. Wyrażenie rzeczownikowe, które zawiera rzeczownik w liczbie mnogiej, nie wymaga zastosowania żadnych innych określników:
Poza spełnianiem roli przedimka określonego, un oznacza też „jeden”. Wskazuje jednostkową liczbę desygnatu rzeczownika. Z tego powodu musi on być policzalny i posiadać formę liczby pojedynczej:
Pozostałe liczebniki główne — du, tre, cuatro itd. — są również określnikami ilości.
Multe oznacza „dużo”, „wiele” i wskazuje dużą ilość desygnatu rzeczownika:
Poca jest przeciwieństwem multe, oznacza „mało”, „trochę” i wskazuje małą ilość:
Plu oznacza „więcej” i wskazuje większą ilość desygnatu rzeczownika, może też być zastosowany z rzeczownikami policzalnymi w liczbie mnogiej oraz niepoliczalnymi. La plu oznacza „większość”, „najwięcej” — ilość największą:
Min jest przeciwieństwem plu, a oznacza „mniej”. Wskazuje mniejszą ilość i może być użyty z rzeczownikami policzalnymi w liczbie mnogiej oraz niepoliczalnymi. La min oznacza „najmniej”:
Wszystkie określniki ilości mogą być przekształcone w zaimki.
Cztery kolejne określniki dotyczą podobieństwa i różnicy:
La mesma oznacza „ten sam”. Wyraz la zwykle nie jest opuszczany, jednakże może być zamieniony na esta lub acel:
Otra oznacza „inny”:
Tal oznacza „taki”, tj. rzecz tego bądź tamtego rodzaju:
Propre asentua la pertine de la cosa indicada par la nom a se posesor. Lo es spesial usosa pos la determinante sua per clari ce la sinifia es refletante, pd: la cosa indicada parteni a la sujeto de la frase:
Określniki występują w określonym porządku:
Na przykład:
Esta paje es presentada con la lisensa CC Attribution-Share Alike 4.0 International.
Lo ia es automatada jenerada de la paje corespondente en la Vici de Elefen a 1 agosto 2023 (14:11 UTC).